Nguyễn Quang Long
Viện Nghiên cứu chiến lược, chính sách Công Thương
Tóm tắt
Trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng sâu rộng, đặc biệt là với Hiệp định Thương mại Tự do giữa Việt Nam và Liên minh châu Âu (EVFTA), việc tăng cường sự liên kết giữa các doanh nghiệp trong chuỗi giá trị ngành dệt may Việt Nam nhằm đẩy mạnh xuất khẩu sang thị trường EU trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết. Ngành dệt may Việt Nam, với vai trò là một trong những ngành xuất khẩu chính, đang phải đối mặt với các yêu cầu khắt khe từ EU về tính bền vững, chất lượng sản phẩm và truy xuất nguồn gốc. Để đáp ứng các yêu cầu này và tận dụng tối đa tiềm năng hợp tác, các doanh nghiệp Việt Nam cần tăng cường liên kết chuỗi giá trị trong các lĩnh vực cung ứng nguyên liệu, sản xuất và logistics. Bài viết này sẽ phân tích đánh giá các chiến lược cần thiết để phát triển chuỗi giá trị bền vững của các doanh nghiệp dệt may. Các chiến lược này bao gồm đa dạng hóa nguồn nguyên liệu bền vững, đầu tư vào công nghệ sản xuất thân thiện với môi trường và xây dựng hệ thống logistics xanh. Thông qua việc thiết lập quan hệ đối tác chiến lược và thúc đẩy nghiên cứu và phát triển (R&D), các doanh nghiệp dệt may Việt Nam có thể cải thiện năng lực cạnh tranh, đáp ứng nhu cầu tiêu thụ tại EU và đóng góp vào sự phát triển bền vững của toàn ngành dệt may.
Từ khóa: chuỗi giá trị, chiến lược phát triển, dệt may, liên kết chuỗi
1. Thực trạng về sự liên kết giữa các doanh nghiệp trong chuỗi giá trị ngành dệt may Việt Nam
Mức độ kết nối và hợp tác trong chuỗi giá trị
Mức độ kết nối và hợp tác trong chuỗi giá trị của các doanh nghiệp dệt may Việt Nam hiện nay còn nhiều hạn chế, biểu hiện qua sự rời rạc giữa các khâu trong chuỗi giá trị như sản xuất nguyên liệu, dệt, nhuộm, may và phân phối. Phần lớn các doanh nghiệp tập trung vào gia công (CMT - Cut, Make, Trim), trong khi các khâu có giá trị gia tăng cao như thiết kế, xây dựng thương hiệu và phân phối vẫn chưa được chú trọng. Ngành công nghiệp hỗ trợ, đặc biệt là sản xuất vải và nhuộm hoàn tất, chưa phát triển đủ mạnh, dẫn đến sự phụ thuộc lớn vào nguồn nguyên liệu nhập khẩu, chủ yếu từ Trung Quốc. Hơn nữa, các doanh nghiệp nội địa chưa tận dụng được cơ hội liên kết để xây dựng các chuỗi cung ứng nội địa hiệu quả, từ đó gặp khó khăn trong việc đáp ứng các yêu cầu về quy tắc xuất xứ của các hiệp định thương mại tự do như EVFTA. Việc thiếu sự kết nối chặt chẽ này đã làm giảm khả năng cạnh tranh và giá trị gia tăng của ngành dệt may Việt Nam trên thị trường quốc tế.
Phụ thuộc vào thị trường xuất khẩu
Các doanh nghiệp dệt may Việt Nam hiện nay phụ thuộc rất lớn vào thị trường xuất khẩu, đặc biệt là các thị trường lớn như Hoa Kỳ, EU, Nhật Bản và Hàn Quốc. Tỷ lệ sản phẩm xuất khẩu chiếm phần lớn doanh thu của ngành, nhưng giá trị gia tăng còn thấp do phần lớn các doanh nghiệp chỉ thực hiện gia công (CMT) theo đơn đặt hàng từ các thương hiệu quốc tế. Sự phụ thuộc này khiến doanh nghiệp dễ bị tổn thương trước những biến động về nhu cầu, chính sách thuế quan, hoặc yêu cầu kỹ thuật từ các thị trường nhập khẩu. Điều này cho thấy sự cần thiết phải giảm phụ thuộc vào xuất khẩu bằng cách phát triển chuỗi cung ứng nội địa và tăng cường giá trị gia tăng trong sản phẩm.
Thách thức về công nghệ và đổi mới sáng tạo
Ngành dệt may Việt Nam đang đối mặt với nhiều thách thức về công nghệ và đổi mới sáng tạo, ảnh hưởng lớn đến năng lực cạnh tranh và khả năng gia tăng giá trị. Phần lớn các doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp nhỏ và vừa, vẫn sử dụng công nghệ sản xuất truyền thống, lạc hậu, dẫn đến hiệu suất thấp và chi phí sản xuất cao. Đầu tư vào nghiên cứu và phát triển (R&D) còn rất hạn chế, khiến doanh nghiệp khó tạo ra các sản phẩm sáng tạo, có giá trị gia tăng cao. Đồng thời, việc ứng dụng công nghệ 4.0 như tự động hóa, quản lý chuỗi cung ứng thông minh hay sản xuất bền vững còn chưa phổ biến do thiếu vốn và nguồn nhân lực chất lượng cao. Trong bối cảnh các yêu cầu về sản xuất thân thiện với môi trường và giảm phát thải từ thị trường quốc tế ngày càng khắt khe, nhiều doanh nghiệp gặp khó khăn trong việc nâng cấp công nghệ để đáp ứng tiêu chuẩn. Những thách thức này đòi hỏi sự đầu tư mạnh mẽ vào đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số và phát triển nguồn nhân lực công nghệ cao để nâng cao vị thế của ngành trên thị trường toàn cầu.
Nguồn nhân lực và kỹ năng
Nguồn nhân lực ngành dệt may Việt Nam đang đối mặt với nhiều thách thức lớn, gây cản trở sự phát triển bền vững của ngành. Phần lớn lao động trong ngành là lao động phổ thông, với kỹ năng hạn chế và chưa được đào tạo bài bản, đặc biệt trong các khâu đòi hỏi kỹ thuật cao như thiết kế, dệt, nhuộm và quản lý chuỗi cung ứng. Trong khi đó, sự thiếu hụt nguồn nhân lực chất lượng cao ở các vị trí như chuyên gia R&D, kỹ sư công nghệ và quản lý sản xuất đã làm giảm khả năng cạnh tranh của các doanh nghiệp. Việc đào tạo lao động chưa theo kịp xu hướng hiện đại, đặc biệt là ứng dụng công nghệ 4.0 và các tiêu chuẩn sản xuất bền vững, khiến nhiều doanh nghiệp gặp khó khăn trong việc nâng cấp kỹ năng để đáp ứng yêu cầu thị trường quốc tế. Điều này đòi hỏi cần có các chương trình đào tạo chuyên sâu, sự hợp tác giữa doanh nghiệp và các cơ sở giáo dục, cùng với chiến lược phát triển nguồn nhân lực dài hạn nhằm nâng cao kỹ năng và năng suất lao động.
Thách thức về môi trường và phát triển bền vững
Ngành dệt may Việt Nam đang đối mặt với những thách thức lớn về môi trường và phát triển bền vững, đặc biệt trong bối cảnh các tiêu chuẩn quốc tế về bảo vệ môi trường ngày càng khắt khe. Quá trình sản xuất, đặc biệt là dệt và nhuộm, tiêu tốn lượng lớn nước và năng lượng, đồng thời phát sinh nhiều chất thải, gây ô nhiễm nghiêm trọng đến nguồn nước và không khí. Nhiều doanh nghiệp chưa đầu tư vào các công nghệ sản xuất sạch, hệ thống xử lý nước thải hoặc giải pháp tiết kiệm năng lượng do chi phí cao và thiếu nguồn lực. Hơn nữa, áp lực từ thị trường quốc tế yêu cầu giảm phát thải carbon, sử dụng nguyên liệu tái chế, và áp dụng các mô hình sản xuất tuần hoàn đang khiến nhiều doanh nghiệp khó đáp ứng. Trong khi đó, việc áp dụng các tiêu chuẩn phát triển bền vững như Higg Index hay tiêu chuẩn Bluesign còn hạn chế, dẫn đến nguy cơ mất lợi thế cạnh tranh trên thị trường quốc tế. Để vượt qua thách thức này, ngành dệt may cần đẩy mạnh đổi mới công nghệ, đầu tư vào các giải pháp xanh, và xây dựng chiến lược phát triển bền vững dài hạn.
2. Một số giải pháp tăng cường liên kết giữa các doanh nghiệp trong chuỗi giá trị ngành dệt may Việt Nam nhằm đẩy mạnh xuất khẩu sang thị trường EU
Việc phát triển sự liên kết trong chuỗi giá trị ngành dệt may Việt Nam không chỉ là một cách thức để gia tăng năng lực cạnh tranh mà còn là cách để đáp ứng những yêu cầu khắt khe về bền vững và môi trường từ EU. Dưới đây là một số giải pháp cần thiết để tăng cường sự liên kết này:
Đẩy mạnh liên kết nội địa
Chiến lược đẩy mạnh liên kết nội địa trong chuỗi giá trị ngành dệt may cần tập trung vào xây dựng một hệ sinh thái sản xuất liên hoàn, từ khâu cung ứng nguyên liệu đến sản xuất và phân phối sản phẩm. Trước hết, cần phát triển các cụm ngành chuyên biệt và khu công nghiệp hỗ trợ với công nghệ hiện đại, đặc biệt trong lĩnh vực dệt và nhuộm, nhằm giảm sự phụ thuộc vào nguyên liệu nhập khẩu. Nhà nước và doanh nghiệp cần thúc đẩy các chính sách khuyến khích hợp tác giữa các doanh nghiệp trong nước thông qua các mô hình liên kết ngang (hợp tác giữa các doanh nghiệp cùng lĩnh vực) và liên kết dọc (kết nối các khâu trong chuỗi giá trị). Bên cạnh đó, cần đầu tư mạnh vào nghiên cứu và phát triển (R&D) để tăng cường năng lực thiết kế, sản xuất nguyên liệu và xây dựng thương hiệu nội địa. Đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao và áp dụng công nghệ số vào quản lý chuỗi cung ứng cũng là yếu tố quan trọng để tối ưu hóa hiệu quả liên kết. Việc triển khai đồng bộ các chiến lược này không chỉ giúp nâng cao giá trị gia tăng, đáp ứng quy tắc xuất xứ trong các hiệp định thương mại tự do mà còn tạo động lực phát triển bền vững cho ngành dệt may Việt Nam.
Đầu tư vào R&D
Việc đầu tư vào nghiên cứu và phát triển (R&D) trong chuỗi giá trị ngành dệt may đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao giá trị gia tăng và năng lực cạnh tranh trên thị trường quốc tế. Trước hết, các doanh nghiệp cần tập trung phát triển R&D để cải tiến sản phẩm, từ nghiên cứu vật liệu mới như sợi tái chế, vải chức năng, đến phát triển công nghệ sản xuất hiện đại giúp giảm tiêu hao năng lượng và thân thiện với môi trường. Ngoài ra, cần đầu tư vào R&D trong thiết kế thời trang và xây dựng thương hiệu để gia tăng giá trị sản phẩm thay vì chỉ gia công. Nhà nước và các tổ chức ngành cần hỗ trợ doanh nghiệp thông qua các quỹ nghiên cứu, ưu đãi thuế và chính sách thúc đẩy hợp tác giữa doanh nghiệp với các viện nghiên cứu, trường đại học trong và ngoài nước. Đồng thời, việc ứng dụng công nghệ số và trí tuệ nhân tạo (AI) vào quy trình quản lý chuỗi cung ứng và dự báo xu hướng tiêu dùng cũng là một hướng đi cần thiết. Đầu tư mạnh mẽ vào R&D không chỉ giúp doanh nghiệp dệt may đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế mà còn mở rộng thị trường, nâng cao giá trị chuỗi cung ứng nội địa và đảm bảo sự phát triển bền vững cho ngành.
Phát triển công nghiệp hỗ trợ
Phát triển công nghiệp hỗ trợ trong chuỗi giá trị ngành dệt may là yếu tố cốt lõi để nâng cao tính tự chủ và tăng giá trị gia tăng cho ngành. Trước hết, cần tập trung đầu tư xây dựng các nhà máy sản xuất nguyên phụ liệu như sợi, vải, hóa chất nhuộm và phụ kiện, nhằm giảm sự phụ thuộc vào nguồn nhập khẩu, đặc biệt từ Trung Quốc. Việc phát triển các khu công nghiệp hỗ trợ dệt nhuộm với công nghệ hiện đại, đáp ứng các tiêu chuẩn môi trường quốc tế, sẽ tạo điều kiện để hình thành chuỗi cung ứng khép kín trong nước. Đồng thời, cần có các chính sách ưu đãi thuế, hỗ trợ vốn vay và chuyển giao công nghệ để khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào công nghiệp hỗ trợ. Song song đó, thúc đẩy liên kết giữa các doanh nghiệp lớn và nhỏ trong nước, cùng hợp tác với các tập đoàn quốc tế để chuyển giao công nghệ và kinh nghiệm. Việc xây dựng một ngành công nghiệp hỗ trợ mạnh mẽ không chỉ giúp ngành dệt may đáp ứng tốt các quy tắc xuất xứ trong các hiệp định thương mại tự do mà còn gia tăng năng lực cạnh tranh và phát triển bền vững trên thị trường toàn cầu.
Nâng cao chất lượng nguồn nhân lực
Nâng cao chất lượng nguồn nhân lực trong chuỗi giá trị ngành dệt may là một chiến lược quan trọng để tăng cường sức cạnh tranh và phát triển bền vững. Trước hết, cần tập trung vào việc đào tạo lại và nâng cao kỹ năng cho lao động phổ thông, đặc biệt trong các khâu yêu cầu kỹ thuật cao như thiết kế, dệt, nhuộm và quản lý chuỗi cung ứng. Các chương trình hợp tác giữa doanh nghiệp, trường đại học và viện nghiên cứu cần được đẩy mạnh nhằm đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao, có khả năng làm chủ công nghệ mới và đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế về sản xuất bền vững. Đồng thời, cần triển khai các khóa đào tạo ngắn hạn về công nghệ số, tự động hóa, trí tuệ nhân tạo (AI) và quản lý dữ liệu để giúp lao động thích ứng với xu hướng chuyển đổi số trong ngành. Việc xây dựng lộ trình phát triển nghề nghiệp, kết hợp với chính sách giữ chân và thu hút nhân tài, sẽ giúp ngành dệt may Việt Nam không chỉ đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của thị trường mà còn tạo nền tảng vững chắc để nâng cấp chuỗi giá trị và gia tăng giá trị gia tăng.
Áp dụng tiêu chuẩn bền vững
Áp dụng tiêu chuẩn bền vững trong chuỗi giá trị ngành dệt may là yếu tố then chốt để đáp ứng các yêu cầu ngày càng khắt khe từ thị trường quốc tế và xây dựng lợi thế cạnh tranh lâu dài. Các doanh nghiệp cần ưu tiên áp dụng các tiêu chuẩn toàn cầu như Higg Index, Bluesign, hoặc các chứng nhận liên quan đến môi trường và trách nhiệm xã hội như GOTS (Global Organic Textile Standard) và OEKO-TEX. Việc chuyển đổi sang các công nghệ sản xuất thân thiện với môi trường, giảm tiêu thụ năng lượng, nước và hóa chất độc hại trong các khâu như nhuộm và hoàn tất, sẽ giúp giảm thiểu tác động tiêu cực đến môi trường. Đồng thời, cần xây dựng mô hình chuỗi cung ứng tuần hoàn, tái chế nguyên liệu và giảm lãng phí trong sản xuất. Các tiêu chuẩn bền vững này không chỉ cải thiện hình ảnh doanh nghiệp trên thị trường quốc tế mà còn giúp tăng giá trị gia tăng, tạo lòng tin với đối tác và người tiêu dùng. Việc triển khai chiến lược này đòi hỏi sự đầu tư bài bản, hỗ trợ từ chính sách và sự cam kết dài hạn của doanh nghiệp, hướng tới một ngành dệt may phát triển bền vững.
3. Kết luận
Tăng cường liên kết giữa các doanh nghiệp trong chuỗi giá trị ngành dệt may Việt Nam là yếu tố then chốt để nâng cao sức cạnh tranh và đẩy mạnh xuất khẩu sang thị trường EU. Sự liên kết chặt chẽ không chỉ giúp tối ưu hóa nguồn lực, cải thiện năng suất và giảm phụ thuộc vào nguyên liệu nhập khẩu, mà còn đáp ứng tốt các yêu cầu khắt khe về quy tắc xuất xứ và tiêu chuẩn bền vững trong các hiệp định thương mại tự do như EVFTA. Để sự liên kết này thực sự hiệu quả, cần có sự phối hợp đồng bộ giữa doanh nghiệp, cơ quan quản lý và các tổ chức hỗ trợ nhằm thúc đẩy đầu tư vào công nghệ, đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao, và xây dựng chuỗi cung ứng nội địa hiệu quả. Một chuỗi giá trị có sự liên kết chặt chẽ không chỉ mang lại lợi thế cho ngành dệt may trên thị trường EU mà còn góp phần quan trọng vào sự phát triển bền vững của ngành dệt may Việt Nam trong tương lai.
Các biện pháp cần thực hiện bao gồm đẩy mạnh liên kết nội địa trong chuỗi giá trị, tăng cường đầu tư vào nghiên cứu và phát triển, phát triển công nghiệp hỗ trợ, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực và áp dụng các tiêu chuẩn bền vững. Ngoài ra, việc tận dụng các ưu đãi thương mại từ Hiệp định EVFTA sẽ giúp giảm thiểu chi phí thuế quan và tạo ra cơ hội lớn để mở rộng xuất khẩu. Tất cả các yếu tố này sẽ góp phần thúc đẩy ngành dệt may Việt Nam tiến tới vị thế cao hơn trong chuỗi giá trị toàn cầu, đồng thời đóng góp vào sự phát triển bền vững của nền kinh tế.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Bộ Công Thương Việt Nam (2021). Hiệp định Thương mại Tự do Việt Nam - EU (EVFTA): Cơ hội và thách thức đối với ngành dệt may Việt Nam. Truy cập từ www.moit.gov.vn.
2. Hiệp hội Bông sợi Việt Nam (2019). Thực trạng tham gia chuỗi giá trị toàn cầu của ngành Dệt May Việt Nam. Truy cập tại: https://vcosa.vn/vi/thuc-trang-tham-gia-chuoi-gia-tri-toan-cau-cua-nganh-det-may-viet-nam/
3. Mark Barnes (2023). Impact of the EU Strategy for Sustainable and Circular Textiles on Vietnam. Truy cập tại: https://www.vietnam-briefing.com/news/impact-of-the-eu-strategy-for-sustainable-and-circular-textiles-on-vietnam.html/
4. Ngọc Hương, Quỳnh Phạm, Thu Cúc, Văn Phương (2024). Tác động của EVFTA đến xuất khẩu dệt may Việt Nam. Truy cập tại: https://ideas.repec.org/h/spr/sprchp/978-981-99-8945-4_13.html
5. OECD. (2021). The Role of Trade Agreements in Enhancing Sustainable Supply Chains: The Case of EVFTA and Vietnam’s Textile Industry. Truy cập từ www.oecd.org.