Trịnh Quốc Vinh
Viện Nghiên cứu chiến lược, chính sách Công Thương
Tóm tắt
Ngành chế biến thực phẩm là một trong những lĩnh vực xuất khẩu chủ lực của Việt Nam, đóng góp lớn vào nền kinh tế quốc gia. Với việc thực thi Hiệp định Thương mại Tự do Việt Nam - EU (EVFTA), các sản phẩm thực phẩm chế biến của Việt Nam có cơ hội tiếp cận thị trường châu Âu với nhiều ưu đãi thuế quan hấp dẫn. Tuy nhiên, để tận dụng các ưu đãi này, các doanh nghiệp cần đáp ứng các quy định khắt khe về quy tắc xuất xứ (Rules of Origin - ROO). Đây là một thách thức lớn đối với ngành chế biến thực phẩm, đặc biệt khi nguồn nguyên liệu đầu vào phần lớn vẫn phụ thuộc vào nhập khẩu từ các quốc gia ngoài khối EVFTA.
Việc tuân thủ ROO không chỉ đảm bảo quyền lợi thuế quan cho các doanh nghiệp mà còn giúp nâng cao uy tín và giá trị của sản phẩm thực phẩm Việt Nam trên thị trường quốc tế. Tuy nhiên, các yêu cầu khắt khe về xuất xứ, quy trình kiểm định và chi phí tuân thủ là những trở ngại lớn đối với nhiều doanh nghiệp, đặc biệt là các doanh nghiệp vừa và nhỏ. Bài viết này sẽ phân tích các thách thức trong việc thực hiện ROO đối với ngành chế biến thực phẩm và đề xuất các giải pháp khả thi nhằm giúp doanh nghiệp tận dụng hiệu quả các cơ hội từ EVFTA.
Từ khóa: Quy tắc xuất xứ, EVFTA, ngành chế biến thực phẩm, xuất khẩu, thách thức, giải pháp.
1. Những rào cản trong việc thực hiện quy tắc xuất xứ đối với sản phẩm chế biến thực phẩm
1.1. Nguồn nguyên liệu chưa đạt chuẩn EVFTA
Ngành chế biến thực phẩm của Việt Nam hiện nay vẫn dựa nhiều vào nguyên liệu nhập khẩu. Theo số liệu của Bộ Công Thương, hơn 60% nguyên liệu đầu vào của ngành này đến từ các nước ngoài khối EVFTA như Trung Quốc, Thái Lan và Ấn Độ. Đây là yếu tố khiến nhiều doanh nghiệp không đáp ứng được tỷ lệ xuất xứ theo quy định của EVFTA.
Tình trạng phụ thuộc này khiến việc cấp C/O mẫu EUR.1 gặp khó khăn, trong khi đây là điều kiện bắt buộc để được hưởng thuế suất ưu đãi. Ngoài ra, việc thiếu liên kết với các vùng nguyên liệu nội địa đạt chuẩn EVFTA làm suy giảm năng lực chủ động của doanh nghiệp trong chuỗi cung ứng.
Hệ quả là nhiều doanh nghiệp nhỏ và vừa – vốn chiếm tỷ trọng lớn trong ngành chế biến thực phẩm – bị bỏ lỡ cơ hội cạnh tranh tại thị trường châu Âu, đồng thời mất đi động lực đầu tư vào cải thiện chuỗi cung ứng và đáp ứng ROO..
1.2. Năng lực chế biến và truy xuất nguồn gốc còn hạn chế
Đáp ứng ROO không chỉ là vấn đề về tỷ lệ nguyên liệu mà còn liên quan đến quy trình chế biến đạt chuẩn. EVFTA yêu cầu sản phẩm chế biến phải trải qua công đoạn chế biến đáng kể tại một quốc gia thành viên, điều mà nhiều doanh nghiệp Việt Nam vẫn chưa thực hiện được do hạn chế về công nghệ và hạ tầng.
Theo báo cáo của VEPR (2021), chỉ khoảng 30% doanh nghiệp chế biến thực phẩm tại Việt Nam có khả năng truy xuất nguồn gốc đạt chuẩn EU, gây khó khăn lớn cho việc chứng minh xuất xứ hợp lệ. Hệ thống chứng từ điện tử và mã truy xuất vẫn còn manh mún, thiếu đồng bộ và chưa được triển khai toàn diện trên quy mô quốc gia.
Bên cạnh đó, cơ sở hạ tầng kỹ thuật phục vụ kiểm định và chứng nhận ROO vẫn còn tập trung ở các thành phố lớn, gây khó khăn cho doanh nghiệp tại các địa phương khác khi tiếp cận dịch vụ này.
1.3. Chi phí tuân thủ cao và thủ tục phức tạp
Chi phí để tuân thủ các yêu cầu ROO là một gánh nặng đáng kể. Theo thống kê của Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI), doanh nghiệp có thể phải chi thêm từ 10–15% chi phí sản xuất chỉ để đáp ứng các thủ tục chứng nhận xuất xứ, kiểm tra định kỳ và duy trì hồ sơ truy xuất.
Đối với các doanh nghiệp quy mô nhỏ, đây là khoản chi lớn và chưa chắc mang lại hiệu quả tương xứng nếu không đảm bảo được đầu ra tại thị trường EU. Ngoài ra, các quy trình cấp C/O tại Việt Nam hiện vẫn tồn tại tình trạng chồng chéo, chưa đồng bộ giữa các cơ quan cấp phép và kiểm định.
Thực tế cho thấy, nhiều doanh nghiệp từ chối tham gia chuỗi xuất khẩu sang EU do lo ngại chi phí tuân thủ cao, thời gian kéo dài và nguy cơ bị từ chối ưu đãi nếu không đạt chuẩn ROO.
2. Giải pháp nâng cao hiệu quả tuân thủ quy tắc xuất xứ trong ngành chế biến thực phẩm
2.1. Phát triển vùng nguyên liệu và hợp tác cung ứng nội khối
hính phủ cần có chiến lược phát triển vùng nguyên liệu đạt chuẩn xuất xứ ngay trong nước. Các khu vực như Đồng bằng sông Cửu Long, Tây Nguyên và Bắc Trung Bộ có tiềm năng phát triển nông sản xuất khẩu nên cần được đầu tư hạ tầng, giống cây trồng và tiêu chuẩn hóa quy trình sản xuất.
Bên cạnh đó, việc ký kết các thỏa thuận hợp tác với doanh nghiệp EU để nhập khẩu nguyên liệu có chứng nhận xuất xứ rõ ràng từ nội khối EVFTA sẽ giúp tăng khả năng cộng gộp xuất xứ, theo quy định tại Điều 3 Phụ lục I của Nghị định thư số 1 trong EVFTA.
Chính sách hỗ trợ tài chính, tín dụng ưu đãi và miễn giảm thuế đối với các dự án đầu tư vùng nguyên liệu đạt chuẩn EVFTA cần được thúc đẩy, góp phần tăng tỷ lệ nội địa hóa nguyên liệu đạt chuẩn ROO.
2.2. Nâng cấp công nghệ và hệ thống kiểm soát xuất xứ
Việc ứng dụng công nghệ cao trong chế biến – như công nghệ tách chiết, tiệt trùng, đóng gói vô trùng – sẽ giúp doanh nghiệp đáp ứng yêu cầu chế biến đáng kể theo EVFTA. Hiện tại, theo thống kê từ Bộ Công Thương, chỉ khoảng 28% doanh nghiệp vừa và nhỏ trong ngành sử dụng thiết bị chế biến đạt tiêu chuẩn châu Âu.
Ngoài ra, cần xây dựng hệ thống truy xuất nguồn gốc toàn quốc, liên kết với hệ thống C/O điện tử, sử dụng mã QR, blockchain hoặc phần mềm quản lý chuỗi cung ứng thông minh. Những giải pháp này giúp tăng tính minh bạch, tiết kiệm thời gian và giảm chi phí tuân thủ.
Nhà nước có thể hỗ trợ thông qua việc cấp kinh phí xây dựng phần mềm, tổ chức đào tạo kỹ thuật và cung cấp hệ thống kết nối dữ liệu dùng chung giữa doanh nghiệp và cơ quan cấp C/O.
2.3. Hỗ trợ từ phía Nhà nước và các tổ chức trung gian
Bộ Công Thương cần đẩy mạnh cải cách hành chính, cụ thể hóa quy trình cấp C/O bằng hệ thống điện tử một cửa quốc gia (NSW) và liên kết với cơ sở dữ liệu ROO của EU. Ngoài ra, cần tăng cường phổ biến kiến thức pháp lý và kỹ thuật ROO thông qua cổng thông tin tập trung.
Các tổ chức trung gian như Trung tâm WTO và Hội nhập, VCCI, hiệp hội ngành hàng có thể tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về quy tắc xuất xứ, đặc biệt cho doanh nghiệp địa phương. Việc cung cấp tài liệu hướng dẫn cụ thể theo từng mặt hàng chế biến cũng rất cần thiết.
Cuối cùng, cần triển khai chương trình hỗ trợ tài chính trực tiếp cho doanh nghiệp tuân thủ ROO như chi phí chứng nhận, kiểm định, đầu tư thiết bị truy xuất, tạo điều kiện thuận lợi để doanh nghiệp tham gia chuỗi giá trị EU
3. Kết luận và kiến nghị
Ngành chế biến thực phẩm Việt Nam đang có cơ hội lớn để phát triển và mở rộng thị phần tại thị trường EU nhờ các ưu đãi thuế quan từ EVFTA. Tuy nhiên, việc tuân thủ Quy tắc xuất xứ (ROO) đặt ra nhiều thách thức, bao gồm sự phụ thuộc vào nguồn nguyên liệu nhập khẩu, chi phí tuân thủ cao và các yêu cầu kỹ thuật nghiêm ngặt của EU.
Các giải pháp như phát triển chuỗi cung ứng nội địa, nâng cấp công nghệ chế biến, đào tạo nguồn nhân lực và sự hỗ trợ từ chính phủ sẽ giúp doanh nghiệp giảm bớt gánh nặng chi phí và nâng cao khả năng cạnh tranh. Nếu thực hiện tốt các giải pháp này, ngành chế biến thực phẩm Việt Nam có thể đáp ứng các tiêu chuẩn ROO, từ đó tận dụng tối đa các ưu đãi từ EVFTA và củng cố vị thế của mình trên thị trường quốc tế.
4. Đề xuất, kiến nghị
4.1. Đề xuất đối với chính phủ
Việc tuân thủ quy tắc xuất xứ là điều kiện tiên quyết để ngành chế biến thực phẩm Việt Nam có thể tận dụng triệt để các ưu đãi thuế quan từ EVFTA. Tuy nhiên, các rào cản như phụ thuộc vào nguyên liệu nhập khẩu, hạn chế công nghệ chế biến, truy xuất nguồn gốc và chi phí tuân thủ cao đang cản trở tiến trình hội nhập sâu vào thị trường EU.
Chính phủ cần xây dựng các chính sách hỗ trợ cụ thể nhằm giúp doanh nghiệp chế biến thực phẩm nâng cao khả năng tuân thủ các quy tắc xuất xứ trong EVFTA. Các chính sách này bao gồm hỗ trợ tài chính, đào tạo nhân lực, đầu tư vào cơ sở hạ tầng và đơn giản hóa thủ tục hành chính liên quan đến chứng nhận xuất xứ.
Ngoài ra, cần thiết lập các chương trình hợp tác song phương và đa phương với các quốc gia thành viên EVFTA để thúc đẩy việc cộng gộp xuất xứ và đảm bảo nguồn nguyên liệu hợp lệ cho ngành chế biến thực phẩm Việt Nam.
4.2. Kiến nghị đối với doanh nghiệp
Doanh nghiệp cần chủ động nâng cao nhận thức về quy tắc xuất xứ và các yêu cầu của EVFTA thông qua việc tham gia các chương trình đào tạo, hội thảo chuyên đề và tư vấn pháp lý. Đồng thời, doanh nghiệp cần đầu tư vào công nghệ sản xuất hiện đại, xây dựng hệ thống quản lý chất lượng và truy xuất nguồn gốc hiệu quả.
Bên cạnh đó, doanh nghiệp cần tăng cường hợp tác với các đối tác trong khối EVFTA để tìm kiếm nguồn nguyên liệu đạt chuẩn xuất xứ và tận dụng các cơ hội từ các thỏa thuận thương mại tự do.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Bộ Công Thương. (2020). Thông tư số 11/2020/TT-BCT quy định Quy tắc xuất xứ hàng hóa trong Hiệp định Thương mại tự do giữa Việt Nam và Liên minh châu Âu (EVFTA). Truy cập từ https://thuvienphapluat.vn/van-ban/Thuong-mai/Thong-tu-11-2020-TT-BCT-quy-dinh-Quy-tac-xuat-xu-hang-hoa-trong-Hiep-dinh-Thuong-mai-tu-do-445632.aspx
2. Bộ Công Thương. (2023). Văn bản hợp nhất số 25/VBHN-BCT về Quy tắc xuất xứ hàng hóa trong EVFTA. Truy cập từ https://thuvienphapluat.vn/van-ban/Thuong-mai/Van-ban-hop-nhat-25-VBHN-BCT-2023-Thong-tu-Quy-tac-xuat-xu-hang-hoa-Hiep-dinh-EVFTA-586285.aspx
3. Trung tâm WTO và Hội nhập. (2020). Tóm tắt Nghị định thư 1 của EVFTA: Quy tắc xuất xứ hàng hóa và phương thức hợp tác quản lý hành chính. Truy cập từ https://wtocenter.vn/download/18298/tom-tat-nghi-dinh-thu-1-evfta.pdf
4. Viện Nghiên cứu Kinh tế và Chính sách (VEPR). (2021). Đánh giá một năm thực hiện EVFTA: Tác động đến kinh tế Việt Nam và sự thay đổi chính sách. Truy cập từ https://www.kas.de/documents/267709/11704235/(VN)+Report+One-year+Implementation+of+European+Union-Vietnam+Free+Trade+Agreement+(EVFTA)+Impacts+on+the+Vietnamese+Economy+and+Policy+Formation.pdf
5. Nguyễn Tiến Hoàng & Phạm Văn Phúc Tân. (2021). Tác động của Hiệp định EVFTA đến xuất khẩu mặt hàng thủy sản của Việt Nam sang thị trường EU. Truy cập từ http://tapchi.flu.edu.vn
6. Pháp lý. (2021). Quy tắc xuất xứ trong CPTPP, RCEP, EVFTA: Những lưu ý quan trọng. Truy cập ngày 25 tháng 4 năm 2025, từ https://phaply.net.vn/doanh-nghiep-viet-can-luu-y-nhung-van-de-gi-ve-quy-tac-xuat-xu-trong-cptpp-rcep-evfta-a249702.html