Trần Thanh Hằng
Viện Nghiên cứu Chiến lược, Chính sách Công Thương
Tóm tắt
Trong bối cảnh Hiệp định Thương mại Tự do giữa Việt Nam và Liên minh châu Âu (EVFTA) có hiệu lực, ngành da giày Việt Nam đã được hưởng lợi từ các ưu đãi thuế quan, mở ra nhiều cơ hội phát triển trên thị trường châu Âu. Trong hệ sinh thái này, các doanh nghiệp nhỏ và vừa (SMEs) đóng vai trò đặc biệt quan trọng, không chỉ là những nhà cung cấp linh kiện và dịch vụ mà còn là nhân tố thúc đẩy sự đổi mới và linh hoạt trong chuỗi cung ứng. Các SMEs đã và đang góp phần đáng kể vào việc xây dựng một chuỗi cung ứng bền vững, đồng thời đáp ứng các yêu cầu nghiêm ngặt về chất lượng, môi trường và trách nhiệm xã hội của EVFTA. Bài viết này sẽ phân tích vai trò của SMEs trong hệ sinh thái ngành da giày trong hiệp định EVFTA, từ đó làm rõ những đóng góp và thách thức mà các doanh nghiệp này phải đối mặt trong quá trình hội nhập kinh tế.
Từ khoá: EVFTA, da giày, SMEs, doanh nghiệp vừa và nhỏ, hệ sinh thái
1. Khái niệm về SMEs và hệ sinh thái ngành da giày
SMEs (Small and Medium Enterprises) hay còn gọi là doanh nghiệp nhỏ và vừa, là nhóm doanh nghiệp có quy mô nhỏ về số lượng lao động, doanh thu và nguồn vốn. Đây là một thành phần quan trọng trong nền kinh tế của hầu hết các quốc gia, đóng góp lớn vào tăng trưởng GDP, tạo việc làm và thúc đẩy đổi mới sáng tạo.
Theo Luật Hỗ trợ Doanh nghiệp nhỏ và vừa của Việt Nam (2017), SMEs được phân loại dựa trên số lượng lao động, doanh thu và nguồn vốn, chia thành ba nhóm chính:
Doanh nghiệp siêu nhỏ:
+) Số lao động: Dưới 10 người.
+) Doanh thu: Dưới 3 tỷ đồng/năm hoặc tổng nguồn vốn dưới 3 tỷ đồng.
Doanh nghiệp nhỏ:
+) Số lao động: Từ 10 đến dưới 100 người.
+) Doanh thu: Từ 3 tỷ đồng đến dưới 50 tỷ đồng hoặc tổng nguồn vốn từ 3 tỷ đồng đến dưới 20 tỷ đồng.
Doanh nghiệp vừa:
+) Số lao động: Từ 100 đến dưới 200 người.
+) Doanh thu: Từ 50 tỷ đồng đến dưới 200 tỷ đồng hoặc tổng nguồn vốn từ 20 tỷ đồng đến dưới 100 tỷ đồng.
SMEs đóng vai trò then chốt trong phát triển kinh tế với những đặc điểm nổi bật như:
Tạo việc làm: SMEs chiếm tỷ lệ lớn trong việc tạo ra việc làm cho người lao động.
Đóng góp vào GDP: Là lực lượng chủ yếu đóng góp vào tổng sản phẩm quốc nội của nhiều quốc gia.
Linh hoạt, thích ứng nhanh: SMEs dễ thích ứng với thay đổi của thị trường, năng động trong đổi mới sáng tạo và áp dụng công nghệ mới.
Hỗ trợ chuỗi cung ứng: Là mắt xích quan trọng trong chuỗi cung ứng, đặc biệt trong các ngành công nghiệp phụ trợ như dệt may, da giày, điện tử.
Bên cạnh khai niệm SMEs, hình thành quan điểm về hệ sinh thái ngành da giày như sau:
Hệ sinh thái ngành da giày sẽ là một mạng lưới các thành phần liên kết chặt chẽ với nhau để thúc đẩy sự phát triển bền vững của ngành. Hệ sinh thái này bao gồm tất cả các yếu tố liên quan đến quy trình sản xuất, cung ứng nguyên liệu, phân phối, xuất khẩu, chính sách hỗ trợ và các bên liên quan.
Hệ sinh thái ngành da giày bao gồm các thành phần sau:
-
Doanh nghiệp sản xuất: Bao gồm các doanh nghiệp sản xuất da, đế giày, keo dán, chỉ may, phụ kiện trang trí, v.v. Đây là mắt xích quan trọng đảm bảo nguồn nguyên liệu đầu vào cho ngành (Nhà sản xuất nguyên liệu); Các doanh nghiệp chuyên sản xuất giày dép thành phẩm, từ giày thể thao, giày công sở, đến giày bảo hộ (Doanh nghiệp sản xuất sản phẩm cuối); Các công ty sản xuất máy móc, thiết bị phục vụ cho ngành da giày như máy ép, máy khâu, dây chuyền sản xuất tự động (Doanh nghiệp sản xuất phụ trợ).
-
Nhà cung ứng dịch vụ và logistics: Dịch vụ vận chuyển, kho bãi đảm bảo nguyên liệu và sản phẩm được vận chuyển, lưu trữ an toàn, đúng tiến độ; dịch vụ thiết kế, nghiên cứu phát triển (R&D) cung cấp các giải pháp thiết kế mẫu mã, sáng tạo sản phẩm mới phù hợp với xu hướng thị trường.
-
Chính phủ và các tổ chức hiệp hội:
Các tổ chức hiệp hội bao gồm Hiệp hội Da giày Việt Nam (LEFASO) và các tổ chức liên quan, đóng vai trò kết nối doanh nghiệp, cung cấp thông tin thị trường và hỗ trợ doanh nghiệp tiếp cận các chính sách ưu đãi.
Trong khi đó, Chính phủ và các cơ quan nhà nước đóng vai trò xây dựng và thực thi các chính sách hỗ trợ phát triển ngành da giày như: Chính sách thuế và tài chính: Hỗ trợ doanh nghiệp về thuế, vốn vay ưu đãi để thúc đẩy đầu tư vào sản xuất xanh và bền vững. Chính sách xuất khẩu và xúc tiến thương mại: Hỗ trợ doanh nghiệp tham gia các chương trình xúc tiến thương mại, kết nối với thị trường quốc tế và nâng cao khả năng cạnh tranh toàn cầu. Chính sách phát triển hạ tầng: Đầu tư phát triển hạ tầng sản xuất, logistics, đảm bảo điều kiện thuận lợi cho hoạt động sản xuất và xuất khẩu. Chính sách đào tạo nhân lực: Hỗ trợ đào tạo, nâng cao tay nghề cho người lao động trong ngành da giày, đặc biệt trong bối cảnh ứng dụng công nghệ hiện đại.
Bên cạnh đó hệ sinh thái gồm các yếu tố: thị trường và khách hàng gồm thị trường nội địa và thị trường xuất khẩu; và các yếu tố công nghệ và đổi mới sáng tạo.
2. Tổng quan về các SMEs trong hệ sinh thái ngành da giày
Trong hệ sinh thái ngành da giày, các SMEs là các công ty có quy mô vừa và nhỏ, đóng vai trò then chốt trong chuỗi cung ứng và sản xuất. Các doanh nghiệp này có những đặc điểm nổi bật như:
- Quy mô vừa và nhỏ: SMEs thường có số lượng nhân viên và doanh thu hàng năm thấp hơn so với các tập đoàn lớn. Điều này giúp họ linh hoạt trong sản xuất và điều chỉnh quy trình kinh doanh phù hợp với nhu cầu thị trường.
- Đảm nhận các công đoạn quan trọng trong chuỗi sản xuất: Trong ngành da giày, các SMEs đảm nhận nhiều vai trò quan trọng như cung cấp nguyên liệu (da, vải, đế giày, phụ kiện), thực hiện các công đoạn gia công (cắt, may, hoàn thiện sản phẩm), và sản xuất các thành phần phụ trợ (đế, dây giày, phụ kiện trang trí).
- Đóng góp vào chuỗi cung ứng: SMEs là nhà cung ứng các nguyên vật liệu và linh kiện cần thiết cho các doanh nghiệp lớn trong ngành, giúp duy trì nguồn cung ổn định và linh hoạt, đồng thời tối ưu hóa chi phí sản xuất.
- Khả năng đổi mới và sáng tạo: SMEs có khả năng thích ứng cao, đổi mới sản phẩm và quy trình sản xuất để đáp ứng yêu cầu đa dạng của thị trường. Điều này bao gồm việc phát triển sản phẩm thân thiện môi trường, sử dụng nguyên liệu tái chế và áp dụng công nghệ mới trong sản xuất.
- Tạo việc làm và thúc đẩy kinh tế địa phương: SMEs trong ngành da giày thường hoạt động tại các khu vực nông thôn và vùng ngoại thành, cung cấp việc làm cho lao động địa phương và đóng góp vào phát triển kinh tế vùng.
- Tuân thủ tiêu chuẩn quốc tế: Khi tham gia vào hệ sinh thái ngành da giày trong bối cảnh hội nhập, các SMEs cần tuân thủ các tiêu chuẩn quốc tế về chất lượng, bảo vệ môi trường và điều kiện làm việc, đặc biệt là các yêu cầu từ EVFTA khi xuất khẩu sang thị trường EU.
3. Vai trò các SMEs trong hệ sinh thái ngành da giày
3.1. Vai trò của SMEs trong chuỗi cung ứng ngành da giày
SMEs không chỉ là những nhà cung cấp nguyên vật liệu, phụ kiện và dịch vụ gia công mà còn là động lực thúc đẩy sự linh hoạt, đổi mới và bền vững trong toàn bộ chuỗi giá trị ngành. Dưới đây là phân tích vai trò cụ thể của SMEs trong chuỗi cung ứng da giày theo yêu cầu và tiêu chuẩn của EVFTA:
Cung cấp nguyên liệu và dịch vụ hỗ trợ: Các SMEs thường đóng vai trò là nhà cung ứng cho các công ty lớn trong ngành da giày, bao gồm nguyên liệu, phụ kiện, dịch vụ gia công và vận chuyển. Với khả năng cung cấp nguyên vật liệu đa dạng và giá thành cạnh tranh, SMEs góp phần tạo sự ổn định trong chuỗi cung ứng và giúp các doanh nghiệp lớn linh hoạt hơn trong sản xuất.
Đảm nhận khâu gia công và sản xuất phụ kiện: Nhiều SMEs hoạt động trong lĩnh vực gia công và sản xuất phụ kiện cho sản phẩm da giày, bao gồm đế giày, dây giày và các thành phần khác. Đây là những phần quan trọng trong quá trình sản xuất da giày và góp phần giảm thiểu chi phí sản xuất, nâng cao giá trị cho sản phẩm cuối cùng.
Đóng vai trò kết nối giữa các nhà cung cấp và nhà sản xuất: Nhờ quy mô linh hoạt, SMEs có khả năng kết nối các nhà cung cấp với các công ty sản xuất lớn, tạo ra mạng lưới cung ứng nhanh chóng và hiệu quả. Điều này đặc biệt quan trọng khi EVFTA thúc đẩy tăng trưởng xuất khẩu da giày sang thị trường châu Âu, đòi hỏi các doanh nghiệp phải đáp ứng nhanh chóng và hiệu quả các yêu cầu của khách hàng quốc tế.
3.2. Vai trò của SMEs trong đổi mới và sáng tạo
Để tận dụng các cơ hội từ EVFTA, đổi mới và sáng tạo trở thành yếu tố sống còn đối với SMEs giúp họ nâng cao năng lực cạnh tranh và đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế. Dưới đây là các vai trò quan trọng của SMEs trong việc thúc đẩy đổi mới và sáng tạo trong bối cảnh EVFTA.
Phát triển sản phẩm mới và thiết kế sáng tạo: Các SMEs thường có khả năng thích nghi nhanh chóng với xu hướng thị trường và đổi mới sản phẩm. Trong ngành da giày, các SMEs thường đóng vai trò tiên phong trong việc phát triển mẫu mã và thiết kế mới, đáp ứng nhu cầu đa dạng của người tiêu dùng châu Âu.
Thúc đẩy sản xuất bền vững và thân thiện với môi trường: Khi thị trường châu Âu ngày càng chú trọng đến sản phẩm xanh và bền vững, các SMEs trong ngành da giày có thể tận dụng lợi thế này để phát triển các sản phẩm thân thiện với môi trường. Nhiều SMEs đã áp dụng quy trình sản xuất bền vững, sử dụng nguyên liệu tái chế và các phương pháp sản xuất giảm thiểu khí thải, đáp ứng các tiêu chuẩn bảo vệ môi trường của EVFTA.
3.3. Đóng góp vào tăng trưởng kinh tế và việc làm
SMEs đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế Việt Nam và là động lực chính giúp thúc đẩy sự phát triển của nhiều ngành công nghiệp, đặc biệt là ngành da giày. Cụ thể như sau:
Tạo việc làm cho lao động địa phương: SMEs trong ngành da giày đóng góp quan trọng vào việc tạo ra hàng ngàn việc làm cho người lao động, đặc biệt là ở các khu vực nông thôn và vùng sâu vùng xa. Với quy mô nhỏ và linh hoạt, các doanh nghiệp này tạo điều kiện cho người lao động có cơ hội phát triển nghề nghiệp và cải thiện thu nhập.
Đóng góp vào tăng trưởng kinh tế địa phương: Khi SMEs phát triển và mở rộng, thu nhập và mức sống của người lao động cũng được cải thiện, góp phần vào sự phát triển kinh tế tại các địa phương. Các SMEs trong ngành da giày còn giúp thúc đẩy sự phát triển của các ngành công nghiệp phụ trợ, tạo ra mạng lưới kinh tế đa dạng và bền vững.
4. Thách thức đối với SMEs trong ngành da giày khi thực thi EVFTA
Để khai thác triệt để lợi ích từ EVFTA, các SMEs trong ngành da giày phải đối mặt với nhiều thách thức về vốn, công nghệ, tuân thủ tiêu chuẩn quốc tế và khả năng cạnh tranh. Dưới đây là những thách thức cụ thể mà các SMEs gặp phải trong bối cảnh EVFTA:
Thiếu vốn đầu tư và khó khăn về tài chính: Các SMEs thường gặp khó khăn trong việc tiếp cận nguồn vốn lớn để đầu tư vào nâng cấp máy móc, công nghệ và cải tiến quy trình sản xuất theo tiêu chuẩn quốc tế. Việc áp dụng các tiêu chuẩn này đòi hỏi chi phí đầu tư cao vào công nghệ, quản lý và chứng nhận quốc tế, gây áp lực lớn đối với các SMEs vốn có ngân sách hạn hẹp.
Khó khăn trong việc đáp ứng tiêu chuẩn chất lượng và môi trường: EVFTA yêu cầu sản phẩm phải đáp ứng các tiêu chuẩn chất lượng cao của EU. Các sản phẩm da giày phải an toàn, bền vững, không chứa hóa chất độc hại và có nguồn gốc rõ ràng. Điều này đòi hỏi các SMEs phải cải tiến quy trình sản xuất và quản lý chất lượng, nhưng nhiều doanh nghiệp lại thiếu công nghệ và kỹ năng để thực hiện điều này. Ngoài ra thị trường EU yêu cầu các doanh nghiệp tuân thủ các quy định nghiêm ngặt về môi trường và trách nhiệm xã hội, bao gồm giảm thiểu phát thải, sử dụng nguyên liệu bền vững và đảm bảo điều kiện làm việc cho người lao động.
Thiếu công nghệ hiện đại và năng lực sản xuất: Nhiều SMEs trong ngành da giày vẫn sử dụng các thiết bị và công nghệ sản xuất cũ, không đủ để đáp ứng yêu cầu về chất lượng và hiệu quả sản xuất của thị trường châu Âu. Việc thiếu công nghệ hiện đại dẫn đến năng suất thấp, chi phí cao và khó cạnh tranh với các đối thủ quốc tế. Ngoài ra năng lực quản lý và truy xuất nguồn gốc sản phẩm còn thiếu kinh nghiệm và nguồn lực để triển khai các hệ thống quản lý và giám sát chuỗi cung ứng, gây khó khăn trong việc đáp ứng các yêu cầu này.
Khả năng cạnh tranh thấp trong chuỗi giá trị toàn cầu: Các SMEs Việt Nam phải cạnh tranh với các doanh nghiệp lớn trong nước và quốc tế về giá cả, chất lượng và khả năng cung ứng. Ngoài ra sự thiếu liên kết và hỗ trợ từ các bên liên quan là một rào cản lớn, khiến các SMEs khó tham gia vào các chuỗi cung ứng lớn và cạnh tranh hiệu quả trên thị trường quốc tế.
Khả năng tiếp cận thông tin và hiểu biết thị trường còn hạn chế: Các SMEs thường thiếu thông tin về thị trường EU, bao gồm nhu cầu, sở thích của khách hàng, quy định và tiêu chuẩn nhập khẩu. Điều này dẫn đến việc khó nắm bắt cơ hội và đáp ứng đúng yêu cầu của thị trường mục tiêu. Ngoài ra cũng thường gặp khó khăn trong việc cập nhật và thực hiện các quy định này do thiếu kinh nghiệm và hỗ trợ từ các chuyên gia.
Hạn chế trong đào tạo và phát triển nguồn nhân lực: Hiện nay nhiều SMEs vẫn chưa có chính sách đào tạo và phát triển nguồn nhân lực hiệu quả, dẫn đến thiếu hụt lao động có kỹ năng để đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế. Đặc biệt đội ngũ lãnh đạo SMEs còn thiếu kiến thức và kinh nghiệm trong quản lý hiện đại, gây khó khăn trong việc đáp ứng yêu cầu từ thị trường EU.
5. Giải pháp để tăng cường vai trò của SMEs trong hệ sinh thái ngành da giày theo EVFTA
Để các SMEs trong ngành da giày tận dụng tối đa cơ hội từ hiệp định EVFTA, cần có những giải pháp nhằm giúp họ vượt qua các thách thức và nâng cao năng lực cạnh tranh. Dưới đây là những giải pháp cụ thể:
5.1. Hỗ trợ tài chính và ưu đãi đầu tư
Một trong những rào cản lớn nhất của SMEs trong ngành da giày là hạn chế về nguồn vốn. Việc đầu tư vào công nghệ sản xuất hiện đại, cải tiến quy trình và mở rộng thị trường xuất khẩu đều đòi hỏi nguồn vốn lớn, trong khi SMEs lại gặp khó khăn trong việc tiếp cận vốn vay ngân hàng do thiếu tài sản thế chấp và các yếu tố đảm bảo tài chính.
Triển khai hỗ trợ thông qua Chính phủ cần phối hợp với các tổ chức tài chính như Ngân hàng Phát triển Việt Nam, Quỹ Phát triển Doanh nghiệp nhỏ và vừa để cung cấp các gói vay ưu đãi với lãi suất thấp, thời gian trả nợ linh hoạt. Các khoản vay cần được ưu tiên cho những SMEs đầu tư vào máy móc hiện đại, công nghệ thân thiện với môi trường và sản xuất bền vững. Bên cạnh đó, khuyến khích các nhà đầu tư nước ngoài liên kết và hợp tác với SMEs, hỗ trợ chuyển giao công nghệ, cung cấp tài chính và chia sẻ kinh nghiệm quản trị. Đặc biệt, cần xây dựng cơ chế chính sách để thúc đẩy các dự án liên doanh giữa SMEs và các doanh nghiệp FDI trong lĩnh vực da giày.
5.2. Nâng cao năng lực sản xuất và công nghệ
Các thị trường như EU yêu cầu cao về chất lượng sản phẩm, tiêu chuẩn môi trường và an toàn lao động. Tuy nhiên, nhiều SMEs Việt Nam vẫn còn hạn chế về công nghệ, sản xuất thủ công là chủ yếu, máy móc lạc hậu, dẫn đến năng suất thấp, sản phẩm chưa đạt tiêu chuẩn xuất khẩu.
Đầu tư vào công nghệ tự động hóa và hiện đại hóa quy trình sản xuất: SMEs cần chủ động đầu tư vào máy cắt tự động, công nghệ in 3D, hệ thống gia công tiên tiến để nâng cao chất lượng sản phẩm, giảm chi phí và tối ưu hóa quy trình sản xuất. Áp dụng công nghệ CAD (Computer-Aided Design) và CAM (Computer-Aided Manufacturing) trong thiết kế và sản xuất để tăng độ chính xác và giảm thiểu sai sót.
Áp dụng hệ thống quản lý chất lượng quốc tế: SMEs cần đạt các chứng nhận quốc tế như ISO 9001 về quản lý chất lượng và ISO 14001 về quản lý môi trường. Điều này không chỉ giúp đáp ứng yêu cầu về chất lượng mà còn nâng cao uy tín trên thị trường quốc tế.
Tăng cường chuyển giao công nghệ: Hợp tác với các doanh nghiệp lớn trong và ngoài nước để tiếp cận công nghệ hiện đại và đổi mới sáng tạo trong sản xuất.
5.3. Tăng cường đào tạo và phát triển nguồn nhân lực
Nguồn nhân lực chất lượng thấp là một trong những yếu tố hạn chế của SMEs, đặc biệt là trong bối cảnh sản xuất hiện đại và yêu cầu cao từ thị trường quốc tế.
SMEs cần đầu tư vào đào tạo nhân lực, bao gồm cả lao động sản xuất và đội ngũ quản lý. Các khóa đào tạo về kỹ năng tay nghề, quản lý chất lượng và các quy định tiêu chuẩn quốc tế sẽ giúp nâng cao năng lực sản xuất và đáp ứng yêu cầu của thị trường EU. Bên cạnh đó các SMEs cần đào tạo đội ngũ quản lý có kiến thức về tiêu chuẩn quốc tế và khả năng lãnh đạo đổi mới.
5.4. Đẩy mạnh sản xuất bền vững và tuân thủ trách nhiệm xã hội
Các SMEs nên hướng tới các quy trình sản xuất tiết kiệm năng lượng, giảm thiểu khí thải và sử dụng nguyên liệu tái chế. Đồng thời để phát triển bền vững, SMEs cần đảm bảo các quyền lợi của người lao động, bao gồm điều kiện làm việc an toàn, công bằng và đảm bảo thu nhập ổn định. Thực hiện trách nhiệm xã hội không chỉ giúp doanh nghiệp tạo dựng uy tín mà còn đáp ứng các yêu cầu về lao động và môi trường trong EVFTA.
6. Kết luận
Trong hệ sinh thái ngành da giày, đặc biệt trong bối cảnh EVFTA, SMEs đóng vai trò thiết yếu, góp phần tạo nên một chuỗi cung ứng linh hoạt, bền vững và đáp ứng nhanh chóng các yêu cầu khắt khe của thị trường châu Âu. Bằng khả năng thích ứng linh hoạt, đổi mới sản phẩm và thực hiện các cam kết về môi trường, lao động, các SMEs không chỉ là nhân tố giúp giảm chi phí, nâng cao hiệu quả sản xuất mà còn góp phần phát triển kinh tế địa phương và tạo việc làm ổn định cho người lao động. Tuy nhiên, để phát huy tối đa vai trò trong hệ sinh thái ngành da giày và tận dụng tốt cơ hội từ EVFTA, các SMEs cần tiếp tục nâng cao năng lực cạnh tranh, tuân thủ các tiêu chuẩn quốc tế và xây dựng liên kết với các doanh nghiệp lớn. Điều này không chỉ giúp SMEs đóng góp hiệu quả hơn vào chuỗi giá trị toàn cầu mà còn khẳng định vị thế của ngành da giày Việt Nam trên thị trường quốc tế./.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Báo Công Thương (2021). Tận dụng EVFTA, xuất khẩu da giày tăng tốc vào EU. Truy cập tại: https://congthuong.vn/tan-dung-evfta-xuat-khau-da-giay-tang-toc-vao-eu-343185.html
2.Quốc Định (2020). Vẫn còn thách thức cho ngành da giày. Truy cập tại: http://daidoanket.vn/van-con-thach-thuccho-nganh-da-giay-489754.html
3. Nguyễn Thị Quỳnh Hương (2022). EVFTA cơ hội và thách thức cho ngành da giày Việt Nam. Tạp chí kinh tế Châu Á – Thái Bình Dương, Trang 31-32-33.
4. Bộ Công Thương (2024). Hướng tới xây dựng chuỗi giá trị bền vững cho ngành da giày tận dụng hiệu quả FTA. Truy cập tại: https://moit.gov.vn/tin-tuc/thi-truong-nuoc-ngoai/huong-toi-xay-dung-chuoi-gia-tri-ben-vung-cho-nganh-da-giay-tan-dung-hieu-qua-fta.html
5. Trung tâm WTO và Hội nhập – VCCI (2024). Xây dựng Hệ sinh thái hỗ trợ doanh nghiệp da giày tận dụng tốt hơn EVFTA. Truy cập tại: https://trungtamwto.vn/an-pham/27365-xay-dung-he-sinh-thai-ho-tro-doanh-nghiep-da-giay-tan-dung-tot-hon-evfta
6. Koppiahraj Karuppiah 1, Bathrinath Sankaranarayanan (2021). Inhibitors to circular economy practices in the leather industry using an integrated approach: Implications for sustainable development goals in emerging economies. Truy cập tại: https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S2352550921000889?via%3Dihub
7. Hiệp định Thương mại tự do Việt Nam – Liên Minh châu Âu EU (EVFTA) được ký kết vào ngày 30 tháng 6 năm 2019 và có hiệu lực từ ngày 1 tháng 8 năm 2020.