Tại cuộc họp đặc biệt của Hội đồng Chung WTO diễn ra ngày 28-29/11/2024, Tiến sĩ Ngozi Okonjo-Iweala, Tổng Giám đốc WTO, đã trình bày bài phát biểu quan trọng về tầm nhìn chiến lược cho tổ chức trong bốn năm tới. Đây là lần thứ hai bà ứng cử vị trí này, với lời cam kết tiếp tục cải cách WTO để đối phó với những thách thức toàn cầu và khai thác các cơ hội thương mại mới.
Trong bối cảnh thế giới đang đối mặt với nhiều biến động, từ tăng trưởng kinh tế chậm lại, lạm phát gia tăng, xung đột địa chính trị, biến đổi khí hậu đến sự phát triển nhanh chóng của trí tuệ nhân tạo và công nghệ tiên tiến, Tiến sĩ Ngozi đã nhấn mạnh tầm quan trọng của sự hợp tác toàn cầu và vai trò không thể thiếu của WTO trong việc thúc đẩy sự ổn định kinh tế. Theo bà, các thách thức này không thể được giải quyết chỉ bởi một quốc gia mà đòi hỏi sự hợp tác của tất cả các thành viên trong hệ thống thương mại đa phương. Tại Hội nghị G20 vừa qua ở Rio, các nhà lãnh đạo đã tái khẳng định sự ủng hộ đối với WTO và kêu gọi cải cách tổ chức để phù hợp với các thực tế kinh tế, xã hội và an ninh của thế kỷ 21.
Bà Ngozi cũng dành thời gian nhắc lại những lợi ích mà WTO đã mang lại trong ba thập kỷ qua. Hệ thống thương mại đa phương, với WTO là trung tâm, đã giúp hơn 1,5 tỷ người thoát khỏi đói nghèo, tạo ra hàng triệu việc làm và thúc đẩy phát triển bền vững. Nhiều thỏa thuận quan trọng của WTO như Hiệp định Hàng rào Kỹ thuật đối với Thương mại (TBT), Biện pháp Vệ sinh và Kiểm dịch động thực vật (SPS), Hiệp định Công nghệ Thông tin (ITA) và Hiệp định Thuận lợi hóa Thương mại (TFA) đã đảm bảo thương mại minh bạch, giảm thiểu chi phí và hỗ trợ sự phát triển của các nền kinh tế nhỏ.
Tuy nhiên, bà cũng thừa nhận rằng những lợi ích này chưa được phân bổ đồng đều. Các quốc gia kém phát triển (LDCs) chỉ chiếm 1% thương mại toàn cầu, trong khi châu Phi vẫn chỉ đạt 3%. Sự đình trệ trong đàm phán nông nghiệp và bất cập trong cơ chế giải quyết tranh chấp đã làm giảm lòng tin vào WTO. Đặc biệt, việc Cơ quan Phúc thẩm của WTO ngừng hoạt động đã tạo ra hình ảnh bất ổn, gây tổn hại nghiêm trọng đến danh tiếng của tổ chức. Mặc dù có những sáng kiến như Thỏa thuận về cơ chế trọng tài phúc thẩm tạm thời nhiều bên (Multi Party Interim Appeal Arbitration Arrangement viết tắt MPIA - một cơ chế trọng tài tạm thời được EU và 18 nước thành viên WTO khác xây dựng trong bối cảnh Cơ quan phúc thẩm của WTO đang tạm ngừng hoạt động từ ngày 11/12/2019 do thiếu thành viên) để giải quyết tranh chấp, WTO vẫn cần cải cách triệt để để đáp ứng nhu cầu của thế kỷ 21.
Tiến sĩ Ngozi đã chỉ ra rằng WTO không chỉ phải đối mặt với những thách thức mà còn có cơ hội lớn để đổi mới. Bà nhấn mạnh vai trò quan trọng của thương mại dịch vụ, đặc biệt là các dịch vụ số hóa, đang tăng trưởng nhanh chóng và mở ra những cơ hội mới cho các nền kinh tế nhỏ và vừa. Chuyển đổi năng lượng xanh cũng mang lại tiềm năng lớn, từ xuất khẩu năng lượng tái tạo đến thu hút đầu tư vào các chuỗi giá trị toàn cầu phân tán. Bên cạnh đó, trí tuệ nhân tạo (AI) được coi là một động lực quan trọng, có khả năng giảm chi phí thương mại và tạo ra các loại hàng hóa và dịch vụ mới. WTO cần hợp tác với các tổ chức đa phương khác để tận dụng những cơ hội này đồng thời giải quyết các thách thức liên quan.
Trong tầm nhìn bốn năm tới, bà Ngozi đã đưa ra chiến lược hành động cụ thể, tập trung vào cả mục tiêu ngắn hạn và dài hạn. Từ nay đến Hội nghị Bộ trưởng WTO lần thứ 14 (MC14) sẽ diễn ra tại Cameroon, WTO sẽ tập trung hoàn thiện các thỏa thuận còn dang dở như Hiệp định Trợ cấp Nghề cá (Fish 2) và thúc đẩy đàm phán thương mại nông nghiệp. Đồng thời, tổ chức sẽ tiếp tục cải cách cơ chế giải quyết tranh chấp và nâng cao vai trò phát triển của WTO. Bà nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tận dụng các cuộc đối thoại giữa các thành viên để giải quyết những vấn đề còn tồn đọng, đặc biệt là trong lĩnh vực nông nghiệp, vốn ảnh hưởng lớn đến an ninh lương thực toàn cầu.
Về dài hạn, WTO sẽ tập trung phát triển các hiệp định mới hỗ trợ công nghiệp hóa, khuyến khích đầu tư vào năng lượng tái tạo và xây dựng năng lực cạnh tranh cho các doanh nghiệp nhỏ và vừa. Việc mở rộng thành viên, với các quốc gia như Uzbekistan và Bosnia & Herzegovina, cũng sẽ giúp WTO tiến gần hơn đến mục tiêu trở thành tổ chức thương mại toàn cầu toàn diện. Đồng thời, bà đề xuất WTO cần xem xét lại các hiệp định hiện có như Hiệp định Trợ cấp và Biện pháp Đối kháng (SCM) để đảm bảo phù hợp với bối cảnh mới.
ThS. Nguyễn Diệu Thúy
Trung tâm tham vấn WTO và FTAs - VIOIT