Phát triển năng lượng sạch tại Việt Nam và giải pháp tận dụng EVFTA

Tưởng Thị Thanh Vinh

Viện Nghiên cứu chiến lược, chính sách Công Thương

Tóm tắt

Biến đổi khí hậu và áp lực cắt giảm khí thải đang thúc đẩy các quốc gia chuyển đổi sang năng lượng sạch, bền vững. Năng lượng sạch đóng vai trò quan trọng trong tăng trưởng kinh tế xanh, đảm bảo an ninh năng lượng và cải thiện môi trường. Phát triển năng lượng sạch không chỉ là nhiệm vụ kinh tế mà còn là trách nhiệm xã hội, góp phần xây dựng một tương lai bền vững cho Việt Nam và thế giới. Hiệp định EVFTA mở ra cơ hội thu hút đầu tư, chuyển giao công nghệ hiện đại từ EU và thúc đẩy hợp tác quốc tế trong lĩnh vực năng lượng sạch tại Việt Nam. EVFTA là đòn bẩy quan trọng để Việt Nam phát triển năng lượng sạch, từ đó tiến gần hơn tới các mục tiêu phát triển bền vững và giảm phát thải. Để tận dụng tối đa cơ hội này, cần có sự phối hợp đồng bộ giữa Chính phủ, doanh nghiệp và cộng đồng quốc tế. Bài viết dưới đây đi phân tích về hiện trạng phát triển năng lượng sạch tại Việt Nam, cơ hội từ EVFTA đối với phát triển năng lượng sạch và đưa ra một số giải pháp tận dụng EVFTA.

Từ khóa: Năng lượng sạch, EVFTA, tận dụng, năng lượng mặt trời, điện gió

1. Hiện trạng phát triển năng lượng sạch tại Việt Nam

* Các lĩnh vực năng lượng sạch tại nước ta

Điện mặt trời: Việt Nam đã nổi lên là một trong những quốc gia hàng đầu khu vực Đông Nam Á về điện mặt trời, đặc biệt là trong giai đoạn 2019 - 2021. Tổng công suất lắp đặt điện mặt trời đạt khoảng 16,5 GW vào cuối năm 2021, chiếm gần 25% tổng công suất phát điện của cả nước. Các tỉnh như Ninh Thuận, Bình Thuận và Tây Nguyên là những địa phương đi đầu trong phát triển điện mặt trời. Tuy nhiên sự phát triển quá nhanh dẫn đến tình trạng thừa công suất vào giờ cao điểm, gây áp lực lên hệ thống truyền tải điện.

Điện gió: Với đường bờ biển dài, Việt Nam có tiềm năng lớn để phát triển điện gió, đặc biệt là điện gió ngoài khơi. Các dự án nổi bật gồm điện gió tại Bạc Liêu và Sóc Trăng. Mặc dù tiềm năng rất lớn tuy nhiên với chi phí đầu tư ban đầu cao và việc thiếu các cơ chế hỗ trợ hiệu quả nên điện gió ngoài khơi còn đang ở giai đoạn sơ khai.

Năng lượng sinh khối và năng lượng tái tạo từ rác thải: Các dự án năng lượng sinh khối từ phế phẩm nông nghiệp (như rơm rạ, trấu) đang được triển khai, đặc biệt ở khu vực đồng bằng sông Cửu Long. Một số nhà máy đốt rác phát điện đã đi vào hoạt động tại Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh. Nhưng quy mô các dự án còn nhỏ lẻ, công nghệ còn lạc hậu, hiệu suất thấp, chưa khai thác hết tiềm năng từ nguồn rác thải đô thị và phế phẩm nông nghiệp.

Năng lượng địa nhiệt: hiện tại Việt Nam chưa hoặc có rất ít điều kiện khai thác nguồn năng lượng này.

* Hạn chế trong phát triển năng lượng sạch tại Việt Nam

(i) Quy hoạch năng lượng còn thiếu đồng bộ, gây khó khăn cho việc cấp phép và triển khai dự án. Chính sách giá mua điện thay đổi thường xuyên, làm giảm lòng tin của các nhà đầu tư. Thiếu khung pháp lý rõ ràng và các chính sách ưu đãi đủ mạnh.

(ii) Hệ thống lưới điện chưa đáp ứng đủ công suất phát triển nhanh của các dự án năng lượng sạch. Các khu vực có tiềm năng lớn như miền Trung lại gặp khó khăn trong truyền tải điện về các khu vực tiêu thụ lớn.

(iii) Nhiều dự án năng lượng sạch đòi hỏi nguồn vốn lớn, trong khi các doanh nghiệp trong nước thiếu khả năng tự huy động tài chính.

(iv) Nhân lực có trình độ chuyên môn cao về vận hành và bảo trì hệ thống năng lượng sạch còn thiếu. Công nghệ sử dụng trong các dự án năng lượng sạch vẫn phụ thuộc nhiều vào nhập khẩu.

2. Cơ hội từ EVFTA đối với ngành năng lượng sạch tại Việt Nam

Điện gió và điện mặt trời đang phát triển bùng nổ tại Liên minh châu Âu (EU). Sản lượng điện tái tạo tăng 65% từ năm 2019 đến 2023. Hơn 1/4 tổng lượng điện của EU là điện gió và điện mặt trời. Điện mặt trời có sự tăng trưởng mạnh mẽ với công suất gấp đôi từ 2019-2023, đạt 257 GW vào năm ngoái, tương đương với việc lắp đặt hơn 230.000 mô-đun năng lượng mặt trời mỗi ngày trong 4 năm. Trong khi đó, công suất điện từ các nguồn than đá và khí đốt giảm, tỷ trọng các nguồn từ nhiên liệu hóa thạch từ 39% xuống 32,5%. Việc thực thi Hiệp định EVFTA sẽ mang lại những cơ hội thuận lợi cho hoạt động phát triển năng lượng sạch tại Việt Nam, cụ thể:

* Tiếp cận thị trường EU và thu hút đầu tư từ các nước thành viên

EVFTA mở ra cơ hội to lớn cho các doanh nghiệp năng lượng sạch của Việt Nam tiếp cận thị trường EU, một trong những khu vực hàng đầu thế giới về phát triển và sử dụng năng lượng tái tạo. Các quốc gia EU đã đặt ra các mục tiêu đầy tham vọng về năng lượng tái tạo trong khuôn khổ chính sách năng lượng xanh của mình, với mục tiêu đạt được 32% năng lượng tái tạo vào năm 2030.

Sự hiện diện của EVFTA giúp các doanh nghiệp Việt Nam tận dụng các ưu đãi thương mại để đẩy mạnh xuất khẩu các sản phẩm và dịch vụ liên quan đến năng lượng tái tạo. Bên cạnh đó, EVFTA cũng mở ra cơ hội lớn cho Việt Nam thu hút vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) từ các nước thành viên EU. Với EVFTA, các doanh nghiệp châu Âu có thể đầu tư mạnh mẽ vào Việt Nam để phát triển các dự án năng lượng tái tạo, tận dụng lợi thế về tài nguyên thiên nhiên của Việt Nam và thị trường năng lượng đang mở rộng. EVFTA còn tạo điều kiện thuận lợi cho các doanh nghiệp Việt Nam hợp tác với các đối tác châu Âu trong các lĩnh vực công nghệ, dịch vụ kỹ thuật và tư vấn. Sự hợp tác này có thể giúp các doanh nghiệp Việt Nam tiếp cận các công nghệ tiên tiến về sản xuất và quản lý năng lượng tái tạo, qua đó nâng cao năng lực sản xuất và tăng khả năng cạnh tranh trên thị trường quốc tế.

* Chuyển giao công nghệ và nâng cao năng lực sản xuất

Một trong những lợi ích quan trọng của EVFTA đối với ngành năng lượng sạch tại Việt Nam là việc thúc đẩy chuyển giao công nghệ từ các quốc gia EU. EU là một trong những khu vực đi đầu thế giới về công nghệ năng lượng tái tạo, đặc biệt trong các lĩnh vực như điện gió, điện mặt trời, và hệ thống lưu trữ năng lượng.

Nhờ EVFTA, Việt Nam có thể tận dụng cơ hội học hỏi và tiếp cận các công nghệ tiên tiến từ EU, từ đó nâng cao năng lực sản xuất trong lĩnh vực năng lượng tái tạo. Các dự án hợp tác công nghệ có thể bao gồm việc chuyển giao công nghệ sản xuất tấm pin mặt trời, tuabin gió, cũng như các hệ thống quản lý và lưu trữ năng lượng thông minh. Ngoài ra, sự hợp tác với các đối tác EU trong lĩnh vực nghiên cứu và phát triển (R&D) sẽ đóng góp lớn cho việc nâng cao trình độ khoa học và công nghệ của Việt Nam trong lĩnh vực năng lượng tái tạo. Việc đầu tư vào R&D sẽ tạo ra các sáng kiến mới, giúp tối ưu hóa quy trình sản xuất, tăng cường khả năng lưu trữ năng lượng và tối đa hóa hiệu quả sử dụng các nguồn năng lượng tái tạo.

* Phát triển bền vững và thực hiện các cam kết về biến đổi khí hậu

Một trong những lợi ích lâu dài của việc tận dụng EVFTA để thúc đẩy năng lượng sạch tại Việt Nam là việc góp phần thực hiện các cam kết quốc tế về biến đổi khí hậu. Việt Nam là một trong những quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề nhất từ biến đổi khí hậu, với nguy cơ gia tăng bão, lũ lụt và hạn hán. Do đó, việc chuyển đổi sang năng lượng sạch là cần thiết để giảm thiểu sự phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch và giảm phát thải khí nhà kính.

EVFTA thúc đẩy Việt Nam tuân thủ các tiêu chuẩn môi trường cao hơn, đồng thời mở ra cơ hội hợp tác với các nước thành viên EU trong các dự án phát triển bền vững và năng lượng xanh. Các cam kết trong EVFTA về bảo vệ môi trường và phát triển bền vững sẽ giúp Việt Nam cải thiện khung pháp lý, từ đó thúc đẩy quá trình chuyển đổi năng lượng bền vững hơn.

Bên cạnh đó, việc phát triển năng lượng tái tạo còn giúp Việt Nam đáp ứng các yêu cầu của Hiệp định Paris về biến đổi khí hậu, một phần quan trọng trong chiến lược toàn cầu nhằm giảm thiểu tác động của biến đổi khí hậu và đạt được các mục tiêu phát triển bền vững.

* Hỗ trợ tài chính và các dự án hợp tác quốc tế

EVFTA tạo điều kiện cho Việt Nam tiếp cận các nguồn tài chính quốc tế từ EU và các tổ chức tài chính toàn cầu khác. Các tổ chức như Ngân hàng Đầu tư Châu Âu (EIB), Ngân hàng Tái thiết và Phát triển châu Âu (EBRD), và các quỹ phát triển năng lượng tái tạo có thể đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp tài chính cho các dự án năng lượng tái tạo tại Việt Nam.

Việt Nam cũng có thể tận dụng các chương trình hỗ trợ tài chính của EU để triển khai các dự án nghiên cứu và phát triển năng lượng tái tạo, xây dựng các nhà máy điện mặt trời và điện gió, cũng như đầu tư vào cơ sở hạ tầng năng lượng hiện đại như lưới điện thông minh và hệ thống lưu trữ năng lượng. Hỗ trợ tài chính và kỹ thuật không chỉ giúp Việt Nam phát triển các dự án năng lượng tái tạo quy mô lớn mà còn giúp xây dựng một hệ thống năng lượng bền vững, linh hoạt và đáp ứng được nhu cầu tiêu thụ năng lượng ngày càng tăng trong tương lai.

3. Một số giải pháp về phát triển năng lượng sạch đẩy mạnh thực thi Hiệp định EVFTA

Việc chuyển đổi từ nền kinh tế tuyến tính sang nền kinh tế tuần hoàn là một cơ hội lớn để chuyển đổi và phát triển nền kinh tế một cách bền vững hơn, đóng góp cho các mục tiêu về ứng phó với biến đổi khí hậu và bảo tồn tài nguyên thiên nhiên, giảm phát thải ra môi trường trong khi vẫn tạo cơ hội việc làm mới cho cộng đồng, đảm bảo mục tiêu tăng trưởng và tạo ra lợi thế cạnh tranh cho doanh nghiệp. Đẩy nhanh việc thực hiện các cam kết về môi trường theo EVFTA trong xu thế bảo đảm phát triển bền vững, thúc đẩy xây dựng và phát triển kinh tế tuần hoàn là một chính sách kinh tế quan trọng, theo đó một số giải pháp cần thực hiện bao gồm:

Thứ nhất, hoàn thiện khung pháp lý và chính sách hỗ trợ. Việt Nam cần xây dựng một khung pháp lý rõ ràng, minh bạch và ổn định để thúc đẩy sự phát triển của ngành năng lượng tái tạo. Xây dựng cơ chế định giá điện tái tạo minh bạch, công bằng để khuyến khích đầu tư. Đẩy nhanh quy trình cấp phép cho các dự án năng lượng sạch. Miễn hoặc giảm thuế cho các nhà đầu tư nước ngoài trong lĩnh vực năng lượng tái tạo. Hỗ trợ tài chính từ các quỹ công và quốc tế như EU Green Deal.

Thứ hai, phát triển hạ tầng truyền tải. Việc đầu tư vào hạ tầng cơ sở, đặc biệt là hệ thống lưới điện và cơ sở truyền tải điện, là cần thiết để hỗ trợ phát triển năng lượng tái tạo tại Việt Nam. Chính phủ cần khuyến khích sự tham gia của khu vực tư nhân trong việc xây dựng và vận hành các hệ thống truyền tải điện, đồng thời mở rộng các dự án lưới điện thông minh để tối ưu hóa quá trình tiêu thụ và quản lý năng lượng. Kêu gọi đầu tư từ EU vào các dự án hạ tầng truyền tải và lưu trữ năng lượng

Thứ ba, thúc đẩy hợp tác quốc tế. Việt Nam cần tăng cường ký kết các thỏa thuận hợp tác với EU để tiếp nhận công nghệ năng lượng sạch. Hợp tác nghiên cứu và đào tạo nhân lực với các tổ chức EU.

Thứ tư, phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao. Việc đào tạo và phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao trong lĩnh vực năng lượng tái tạo cần được đặt lên hàng đầu. Các chương trình hợp tác đào tạo với các quốc gia EU, đặc biệt là trong các lĩnh vực kỹ thuật, quản lý dự án và nghiên cứu phát triển, sẽ giúp nâng cao trình độ chuyên môn và tạo ra một đội ngũ lao động có khả năng cạnh tranh quốc tế.

Thứ năm, đẩy mạnh liên kết chuỗi cung ứng. Hỗ trợ các doanh nghiệp Việt Nam tham gia vào chuỗi cung ứng toàn cầu trong sản xuất thiết bị năng lượng sạch. Xây dựng các khu công nghiệp xanh tập trung vào năng lượng tái tạo.

Thứ sáu, tăng cường truyền thông và nhận thức. Tuyên truyền về lợi ích của EVFTA và năng lượng tái tạo tới cộng đồng doanh nghiệp và người dân. Khuyến khích các hộ gia đình và doanh nghiệp sử dụng các nguồn năng lượng tái tạo thông qua chính sách hỗ trợ.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Ban chỉ đạo Liên ngành hội nhập Quốc tế về kinh tế (2022). Hiệp định EVFTA: Xuất khẩu vào EU doanh nghiệp cần hướng tới tăng trưởng xanh và bền vững. Truy cập ngày 16 tháng 10 năm 2024, từ: http://hoinhapkinhte.gov.vn/VI%E1%BB%86T-NAM-EU-_BV/ID/2955/Hiep-dinh-EVFTA-Xuat-khau-vao-EU-doanh-nghiep-can-huong-toi-tang-truong-xanh-va-ben-vung

2. Bộ Công Thương Việt Nam (2021). Chuyển dịch năng lượng của Việt Nam hướng đến phát triển bền vững. Truy cập ngày 16 tháng 10 năm 2024, từ: https://moit.gov.vn/phat-trien-ben-vung/chuyen-dich-nang-luong-cua-viet-nam-huong-den-phat-trien-ben-vung.html

3. Bộ Công Thương Việt Nam (2023). Vấn đề bảo vệ môi trường và phát triển bền vững trong EVFTA. Truy cập ngày 16 tháng 10 năm 2024, từ: https://moit.gov.vn/tin-tuc/thi-truong-nuoc-ngoai/hiep-dinh-evfta/van-de-bao-ve-moi-truong-va-phat-trien-ben-vung-trong-evfta.html

4. Tạp chí Hội Dầu Khí Việt Nam. (2023). Thúc đẩy phát triển năng lượng xanh, sạch và bền vững tại Việt Nam. Truy cập ngày 16 tháng 10 năm 2024, từ:https://petrovietnam.petrotimes.vn/thuc-day-phat-trien-nang-luong-xanh-sach-va-ben-vung-tai-viet-nam-695295.htm

5. Tạp chí Tài Chính (2023). Chuyển đổi sản xuất xanh để xuất khẩu bền vững vào EU. Truy cập ngày 16 tháng 10 năm 2024, từ: https://tapchitaichinh.vn/chuyen-doi-san-xuat-xanh-de-xuat-khau-ben-vung-vao-eu.html

6. Vietnamplus.vn (2022). Việt Nam và EU hợp tác về năng lượng xanh, phát triển bền vững. Truy cập ngày 16 tháng 10 năm 2024, từ: https://www.vietnamplus.vn/viet-nam-va-eu-hop-tac-ve-nang-luong-xanh-phat-trien-ben-vung-post773887.vnp