Tưởng Thị Thanh Vinh
Viện Nghiên cứu chiến lược, chính sách Công Thương
Tóm tắt
Việc áp dụng công nghệ số và đổi mới sáng tạo là yếu tố quan trọng giúp ngành nông nghiệp Việt Nam đáp ứng các tiêu chuẩn khắt khe của thị trường EU, bao gồm chất lượng, truy xuất nguồn gốc và yêu cầu về môi trường. Mặc dù sở hữu nhiều lợi thế về sản phẩm và tài nguyên, ngành nông nghiệp Việt Nam vẫn đối mặt với thách thức lớn về chuẩn hóa chất lượng và tính bền vững. Công nghệ số như Big Data, Blockchain và IoT hỗ trợ giám sát chuỗi cung ứng, đảm bảo tính minh bạch và nâng cao chất lượng. Đồng thời, các mô hình sản xuất bền vững và đổi mới trong chế biến sâu giúp tăng giá trị gia tăng và cạnh tranh quốc tế. Bài viết phân tích những yếu tố trên sẽ đưa ra các đề xuất và giải pháp áp dụng công nghệ số và đổi mới sáng tạo trong ngành nông nghiệp.
Từ khóa: công nghệ số, đổi mới sáng tạo, thị trường nông sản, nông nghiệp bền vững
1. Thực trạng ngành nông nghiệp Việt Nam trong bối cảnh tham gia Hiệp định EVFTA
Ngành nông nghiệp Việt Nam là một trong những lĩnh vực xuất khẩu chủ lực với nhiều sản phẩm nổi bật như gạo, cà phê, hạt tiêu, hạt điều, và trái cây nhiệt đới. Việc tham gia Hiệp định Thương mại Tự do Việt Nam - Liên minh châu Âu (EVFTA) đã mở ra cơ hội lớn để các mặt hàng nông sản thâm nhập sâu hơn vào thị trường châu Âu - một khu vực có nhu cầu cao về nông sản chất lượng và bền vững. Tuy nhiên, bên cạnh những cơ hội, ngành nông nghiệp cũng đối mặt với không ít thách thức trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế.
Về cơ hội, EVFTA đã mang lại lợi ích đáng kể từ việc giảm thuế quan đối với các sản phẩm nông sản. Những ưu đãi này giúp hàng hóa Việt Nam tăng sức cạnh tranh về giá tại thị trường EU. Đồng thời, nhu cầu cao của EU về các sản phẩm nông sản đặc trưng của Việt Nam, như cà phê Robusta, hạt điều, trái cây nhiệt đới, tạo điều kiện để các doanh nghiệp đẩy mạnh sản lượng xuất khẩu. Ngoài ra, EVFTA cũng khuyến khích các doanh nghiệp nông sản Việt Nam cải thiện chất lượng sản phẩm, đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế và nâng cao giá trị gia tăng.
Tuy nhiên, thực trạng ngành nông nghiệp hiện nay cho thấy nhiều thách thức cần được khắc phục. Trước tiên, các tiêu chuẩn của EU về an toàn thực phẩm, truy xuất nguồn gốc và bảo vệ môi trường là rất nghiêm ngặt. Đa phần các doanh nghiệp nhỏ và vừa trong ngành nông nghiệp Việt Nam chưa đáp ứng được các yêu cầu này do thiếu công nghệ tiên tiến, hệ thống quản lý chất lượng và năng lực tài chính. Bên cạnh đó, chuỗi cung ứng nông sản còn nhiều bất cập, từ sản xuất, thu hoạch, đến chế biến và bảo quản, dẫn đến việc giảm chất lượng sản phẩm khi xuất khẩu.
Ngoài ra, biến đổi khí hậu đang tác động mạnh đến sản lượng và chất lượng nông sản. Thời tiết khắc nghiệt, hạn hán và lũ lụt làm giảm năng suất của nhiều loại cây trồng chủ lực. Sự cạnh tranh từ các nước xuất khẩu nông sản khác, như Thái Lan và Brazil, cũng tạo áp lực lớn lên các doanh nghiệp Việt Nam.
Nhìn chung, để tận dụng tối đa lợi ích từ EVFTA, ngành nông nghiệp Việt Nam cần tập trung vào đổi mới sáng tạo và ứng dụng công nghệ số, cải tiến quy trình sản xuất, và xây dựng chuỗi cung ứng bền vững. Đồng thời, sự hỗ trợ từ chính phủ trong việc phát triển hạ tầng công nghệ, chính sách khuyến khích và đào tạo nguồn nhân lực sẽ là yếu tố quan trọng giúp ngành nông nghiệp phát triển bền vững và đáp ứng tốt hơn các yêu cầu của thị trường EU.
2. Vai trò của công nghệ số và đổi mới sáng tạo trong ngành nông nghiệp
Trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế và sự phát triển mạnh mẽ của cách mạng công nghiệp 4.0, công nghệ số và đổi mới sáng tạo đóng vai trò đặc biệt quan trọng trong việc nâng cao năng lực cạnh tranh và phát triển bền vững của ngành nông nghiệp Việt Nam. Đây là những yếu tố cốt lõi giúp ngành nông nghiệp không chỉ đáp ứng các yêu cầu khắt khe của thị trường quốc tế, đặc biệt là EU, mà còn gia tăng giá trị sản phẩm và hiệu quả sản xuất.
Công nghệ số mang lại nhiều lợi ích thiết thực trong quản lý và tối ưu hóa chuỗi giá trị nông sản. Các công nghệ như Big Data, Blockchain và Internet vạn vật (IoT) giúp giám sát toàn bộ quá trình sản xuất, từ trồng trọt, thu hoạch đến chế biến và phân phối. Blockchain cho phép truy xuất nguồn gốc sản phẩm, đảm bảo tính minh bạch và đáp ứng tiêu chuẩn xuất xứ - yếu tố then chốt để thâm nhập các thị trường khó tính như EU. IoT giúp nông dân giám sát môi trường trồng trọt và tối ưu hóa việc sử dụng tài nguyên, từ đó nâng cao năng suất và giảm thiểu lãng phí.
Đổi mới sáng tạo trong sản xuất và chế biến nông sản cũng đóng vai trò quan trọng. Các mô hình canh tác bền vững và nông nghiệp thông minh, như sử dụng hệ thống tưới tiêu tự động hoặc cảm biến môi trường, giúp tăng năng suất cây trồng và giảm thiểu tác động tiêu cực đến môi trường. Đồng thời, công nghệ chế biến sâu giúp các doanh nghiệp gia tăng giá trị gia tăng, mở rộng danh mục sản phẩm và kéo dài thời gian bảo quản, từ đó nâng cao khả năng cạnh tranh trên thị trường quốc tế.
Bên cạnh đó, việc ứng dụng công nghệ số và đổi mới sáng tạo còn tạo điều kiện kết nối giữa nông dân, doanh nghiệp và thị trường. Các nền tảng thương mại điện tử và sàn giao dịch trực tuyến giúp giảm bớt khâu trung gian, tăng khả năng tiếp cận khách hàng và mở rộng quy mô thị trường.
Tóm lại, công nghệ số và đổi mới sáng tạo không chỉ giúp hiện đại hóa ngành nông nghiệp mà còn tạo nền tảng cho sự phát triển bền vững và dài hạn. Để tận dụng tối đa những lợi ích này, các doanh nghiệp và nông dân cần chủ động đầu tư vào công nghệ, đổi mới phương thức sản xuất, đồng thời phối hợp chặt chẽ với chính phủ để nhận được sự hỗ trợ cần thiết. Đây chính là chìa khóa để ngành nông nghiệp Việt Nam vươn lên mạnh mẽ và chinh phục các thị trường quốc tế khó tính.
3. Các biện pháp áp dụng công nghệ số và đổi mới sáng tạo nhằm phát triển nông nghiệp bền vững.
Để phát triển nông nghiệp bền vững, việc áp dụng công nghệ số và đổi mới sáng tạo không chỉ là xu hướng tất yếu mà còn là giải pháp hiệu quả nhằm tăng năng suất, giảm lãng phí tài nguyên, và bảo vệ môi trường. Một số biện pháp cụ thể có thể thực hiện như sau:
Ứng dụng công nghệ số vào quản lý sản xuất và chuỗi cung ứng
Công nghệ số đóng vai trò quan trọng trong việc tối ưu hóa quản lý sản xuất và chuỗi cung ứng nông nghiệp. Blockchain giúp truy xuất nguồn gốc sản phẩm, đảm bảo minh bạch và đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế. Internet vạn vật (IoT) giám sát môi trường sản xuất như độ ẩm đất, nhiệt độ và chất lượng không khí, giúp sử dụng tài nguyên hiệu quả hơn. Đồng thời, Big Data phân tích dữ liệu từ các quy trình sản xuất, hỗ trợ ra quyết định chính xác về mùa vụ và thị trường. Các công nghệ này nâng cao hiệu suất, giảm chi phí và tăng tính cạnh tranh.
Phát triển mô hình nông nghiệp thông minh
Mô hình nông nghiệp thông minh là giải pháp tiên tiến giúp nâng cao năng suất và phát triển bền vững trong ngành nông nghiệp. Sử dụng công nghệ tự động hóa, cảm biến IoT và hệ thống quản lý thông minh, nông dân có thể giám sát các yếu tố môi trường như độ ẩm đất, nhiệt độ và lượng ánh sáng theo thời gian thực. Hệ thống tưới tiêu tự động và phân bón chính xác đảm bảo cây trồng được chăm sóc tối ưu, vừa tiết kiệm tài nguyên vừa giảm thiểu tác động đến môi trường.
Ngoài ra, nông nghiệp thông minh khuyến khích áp dụng các mô hình canh tác bền vững, kết hợp giữa phương pháp hữu cơ và công nghệ hiện đại. Điều này không chỉ bảo vệ độ phì nhiêu của đất mà còn nâng cao chất lượng nông sản. Việc phát triển mô hình này sẽ giúp ngành nông nghiệp đáp ứng tốt hơn các yêu cầu tiêu chuẩn khắt khe của thị trường quốc tế.
Xây dựng nền tảng kết nối và hỗ trợ thị trường
Xây dựng các sàn giao dịch trực tuyến và nền tảng thương mại điện tử không chỉ giúp nông dân và doanh nghiệp giảm sự phụ thuộc vào khâu trung gian mà còn tạo điều kiện tiếp cận trực tiếp với người tiêu dùng và các thị trường tiềm năng.
Ngoài ra, tích hợp trí tuệ nhân tạo (AI) và phân tích dữ liệu lớn (Big Data) vào các nền tảng này hỗ trợ dự báo xu hướng thị trường, giá cả và nhu cầu tiêu dùng, giúp người sản xuất điều chỉnh sản lượng và chất lượng phù hợp. Các công cụ số này cũng cải thiện tính minh bạch và tăng cường niềm tin giữa các bên trong chuỗi cung ứng.
Việc xây dựng các nền tảng kết nối không chỉ gia tăng hiệu quả kinh doanh mà còn mở rộng quy mô thị trường, thúc đẩy cạnh tranh và phát triển bền vững.
Đầu tư vào nghiên cứu và phát triển (R&D)
Các hoạt động R&D giúp phát triển các giống cây trồng và vật nuôi có khả năng chịu hạn, kháng bệnh, và thích ứng với biến đổi khí hậu. Đồng thời, nghiên cứu về công nghệ chế biến sâu và bảo quản hiện đại giúp kéo dài thời gian sử dụng nông sản, giảm thất thoát sau thu hoạch, và tăng khả năng cạnh tranh trên thị trường quốc tế.
Ngoài ra, đầu tư vào R&D tạo điều kiện ứng dụng các công nghệ tiên tiến như tự động hóa, IoT và trí tuệ nhân tạo (AI) vào quy trình sản xuất và quản lý chuỗi cung ứng, nâng cao hiệu quả và tính bền vững.
Để tối ưu hóa hiệu quả từ R&D, cần có sự phối hợp giữa doanh nghiệp, viện nghiên cứu và nhà nước trong việc tài trợ kinh phí, chia sẻ tri thức, và chuyển giao công nghệ. Việc đẩy mạnh đầu tư R&D không chỉ giải quyết các thách thức hiện tại mà còn xây dựng nền tảng lâu dài cho một nền nông nghiệp hiện đại và bền vững.
Đào tạo và nâng cao nhận thức
Việc đào tạo và nâng cao nhận thức không chỉ giúp nâng cao trình độ chuyên môn của người lao động mà còn tạo sự sẵn sàng cho việc áp dụng các công nghệ mới vào sản xuất.
Các chương trình đào tạo cần tập trung vào việc hướng dẫn sử dụng công nghệ số như hệ thống IoT, Big Data, Blockchain, và phần mềm quản lý chuỗi cung ứng. Đồng thời, cần nâng cao kiến thức về canh tác bền vững, kỹ thuật sản xuất hữu cơ và các phương pháp bảo vệ môi trường. Những khóa đào tạo chuyên sâu cho nông dân và doanh nghiệp sẽ giúp họ tiếp cận với xu hướng toàn cầu và nâng cao khả năng đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế.
Cùng với đó, việc nâng cao nhận thức về tầm quan trọng của đổi mới sáng tạo và các lợi ích lâu dài của công nghệ trong nông nghiệp cũng cần được đẩy mạnh. Các chiến dịch truyền thông hiệu quả sẽ giúp nông dân hiểu rõ giá trị của việc ứng dụng công nghệ, từ đó tạo động lực thay đổi tư duy và hành động.
Nhìn chung, đào tạo và nâng cao nhận thức không chỉ trang bị kiến thức và kỹ năng mà còn tạo nền tảng để thúc đẩy sự phát triển bền vững và hiện đại hóa ngành nông nghiệp.
4. Kết luận
Việc áp dụng công nghệ số và đổi mới sáng tạo trong nông nghiệp là hướng đi tất yếu để nâng cao hiệu quả sản xuất, đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế và thúc đẩy phát triển bền vững. Trong bối cảnh Việt Nam hội nhập sâu rộng vào các thị trường toàn cầu, đặc biệt là EU với những yêu cầu khắt khe, công nghệ số như IoT, Blockchain, Big Data và các mô hình nông nghiệp thông minh đã và đang chứng minh vai trò quan trọng trong việc hiện đại hóa ngành nông nghiệp.
Bên cạnh đó, đầu tư vào nghiên cứu và phát triển (R&D) giúp tạo ra những giải pháp đột phá về giống cây trồng, kỹ thuật canh tác và công nghệ chế biến sâu, nâng cao giá trị gia tăng và năng lực cạnh tranh cho nông sản Việt Nam. Đồng thời, việc đào tạo và nâng cao nhận thức cho nông dân và doanh nghiệp sẽ đảm bảo sự sẵn sàng cho việc ứng dụng công nghệ và đổi mới sáng tạo.
Tuy nhiên, để các giải pháp trên phát huy hiệu quả, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa chính phủ, doanh nghiệp và các tổ chức khoa học. Chính phủ cần hỗ trợ về chính sách, tài chính và hạ tầng công nghệ; doanh nghiệp cần chủ động đổi mới; và nông dân cần tích cực học hỏi, thay đổi tư duy sản xuất.
Bằng cách thực hiện đồng bộ các giải pháp, ngành nông nghiệp Việt Nam sẽ tạo ra bước chuyển mình mạnh mẽ, không chỉ đáp ứng yêu cầu của thị trường quốc tế mà còn đảm bảo phát triển bền vững trong dài hạn.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
-
OECD, 2020, Issues around data governance in the digital transformation of agriculture. Truy cập tại: https://www.oecd.org/en/publications/issues-around-data-governance-in-the-digital-transformation-of-agriculture_53ecf2ab-en.html
-
OECD, 2024, The evolving profile of new entrants in agriculture and the role of digital technologies. Truy cập tại: https://www.oecd.org/en/publications/the-evolving-profile-of-new-entrants-in-agriculture-and-the-role-of-digital-technologies_d15ea067-en.html
-
OECD, 2024, Innovation and digital in agriculture. Truy cập tại: https://www.oecd.org/en/topics/innovation-and-digital-in-agriculture.html
-
Tạp chí Cộng sản,2023, Chuyển đổi số để phát triển nông nghiệp công nghệ cao theo hướng đa chức năng, kinh tế tuần hoàn. Truy cập tại https://www.tapchicongsan.org.vn/web/guest/kinh-te/-/2018/827492/chuyen-doi-so-de-phat-trien-nong-nghiep-cong-nghe-cao-theo-huong-da-chuc-nang%2C-kinh-te-tuan-hoan.aspx
-
Nông nghiệp Việt Nam, 2020, Công nghệ blockchain cải tiến dây chuyền sản xuất nông nghiệp. Truy cập tại: https://nongnghiep.vn/cong-nghe-blockchain-cai-tien-day-chuyen-san-xuat-nong-nghiep-d275135.html