Tưởng Thị Thanh Vinh
Viện Nghiên cứu chiến lược, chính sách Công Thương
Tóm tắt
Ngành cơ khí chế tạo Việt Nam, với vai trò chiến lược trong nền kinh tế quốc gia, đang đóng góp đáng kể vào sự phát triển công nghiệp hóa và hiện đại hóa đất nước. Đặc biệt, việc hội nhập sâu rộng thông qua Hiệp định Thương mại Tự do Việt Nam - Liên minh châu Âu (EVFTA) đã tạo ra những cơ hội lớn để ngành này mở rộng thị trường, nâng cao năng lực sản xuất và tăng trưởng xuất khẩu. EVFTA được xem là một đòn bẩy quan trọng, giúp Việt Nam tiếp cận thị trường EU với những ưu đãi lớn về thuế quan, đồng thời thúc đẩy cải cách thể chế kinh tế phù hợp với các tiêu chuẩn quốc tế
Tuy nhiên, để tận dụng hiệu quả các cơ hội từ EVFTA, ngành cơ khí chế tạo cần vượt qua những thách thức không nhỏ. Đó là việc đáp ứng các yêu cầu khắt khe về chất lượng, kỹ thuật, và tiêu chuẩn môi trường từ thị trường EU. Đồng thời, đổi mới sáng tạo trong công nghệ, cải tiến quy trình sản xuất và phát triển sản phẩm là những yếu tố sống còn giúp ngành nâng cao năng lực cạnh tranh trong bối cảnh hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng
Từ khóa: EVFTA, đổi mới sáng tạo, cơ khí chế tạo, tự động hóa, bền vững.
1. Ngành cơ khí chế tạo Việt Nam trong bối cảnh EVFTA
Ngành Cơ khí Việt Nam đã có những bước tiến quan trọng sau quá trình đổi mới. Nhiều doanh nghiệp và lĩnh vực sản xuất cơ khí chế tạo đã có những bước phát triển mang tính đột phá. Năng lực sản xuất cơ khí của nền kinh tế được tăng cường với một số doanh nghiệp tiên phong, như Tập đoàn Công nghiệp - Viễn thông quân đội, Công ty cổ phần Ô tô Trường Hải, Công ty Trách nhiệm hữu hạn sản xuất và kinh doanh Vinfast, Tổng Công ty Máy động lực và Máy nông nghiệp Việt Nam, Tổng Công ty Máy và Thiết bị công nghiệp, Tổng Công ty Cơ điện xây dựng... Tuy nhiên, giai đoạn này cũng có nhiều doanh nghiệp cơ khí chế tạo Việt Nam dần tụt hậu, thậm chí thua lỗ nặng như Vinashin, gặp rất nhiều khó khăn như Công ty cổ phần Cơ khí xe lửa Gia Lâm (trước đây là Nhà máy Xe lửa Gia Lâm).
Theo báo cáo của Hiệp hội Cơ khí Việt Nam (VAMI), hiện nay cả nước có khoảng 3.100 doanh nghiệp cơ khí với 53.000 cơ sở sản xuất. Ngành cơ khí không chỉ phục vụ cho nhu cầu trong nước mà còn có tiềm năng lớn để vươn ra thị trường quốc tế, đặc biệt là trong bối cảnh Việt Nam đang đẩy mạnh hội nhập kinh tế toàn cầu. Các chuyên gia nhận định rằng cơ hội phát triển của ngành cơ khí đang rộng mở, với tiềm năng để trở thành một trong những trung tâm công nghiệp cơ khí hàng đầu Đông Nam Á.
2. Các phân ngành chính trong ngành cơ khí tại Việt Nam
Ngành cơ khí tại Việt Nam có cơ cấu khá đa dạng, với ba phân ngành chính là: xe máy và phụ tùng linh kiện xe máy; cơ khí gia dụng và dụng cụ; và ô tô cùng phụ tùng ô tô. Mỗi phân ngành đều có những đặc điểm và tiềm năng phát triển riêng.
- Xe máy và phụ tùng linh kiện xe máy
Ngành sản xuất xe máy tại Việt Nam đã phát triển mạnh mẽ trong nhiều thập kỷ qua, trở thành một trong những ngành công nghiệp chủ lực của đất nước. Việt Nam hiện là một trong những quốc gia sản xuất xe máy lớn nhất thế giới, với các thương hiệu lớn như Honda, Yamaha, và Piaggio. Tỷ lệ nội địa hóa trong sản xuất xe máy đã đạt mức ấn tượng từ 85-95%, không chỉ đáp ứng nhu cầu trong nước mà còn xuất khẩu sang nhiều quốc gia khác.
Việc nâng cao tỷ lệ nội địa hóa đã giúp ngành xe máy giảm phụ thuộc vào nhập khẩu, từ đó tạo ra sự ổn định và bền vững trong sản xuất. Ngoài ra, việc phát triển ngành sản xuất phụ tùng linh kiện xe máy cũng tạo ra cơ hội lớn cho các doanh nghiệp trong nước, đặc biệt là các doanh nghiệp nhỏ và vừa. Hệ thống cung ứng phụ tùng xe máy tại Việt Nam ngày càng trở nên chuyên nghiệp và có tính cạnh tranh cao, góp phần nâng cao vị thế của ngành xe máy trên thị trường quốc tế.
- Cơ khí gia dụng và dụng cụ
Phân ngành cơ khí gia dụng và dụng cụ là một lĩnh vực không thể thiếu trong đời sống hàng ngày của người dân Việt Nam. Từ các sản phẩm gia dụng như tủ lạnh, máy giặt, điều hòa không khí cho đến các dụng cụ công nghiệp, cơ khí gia dụng đáp ứng nhu cầu thiết yếu của cả cá nhân và doanh nghiệp.
Sự phát triển của lĩnh vực này được thúc đẩy bởi nhu cầu tiêu dùng ngày càng cao trong nước, cùng với sự mở rộng của các hoạt động sản xuất và dịch vụ. Các doanh nghiệp trong nước đã và đang đầu tư mạnh mẽ vào nghiên cứu và phát triển (R&D), cũng như nâng cao chất lượng sản phẩm để cạnh tranh với các sản phẩm nhập khẩu. Điều này không chỉ giúp giảm chi phí sản xuất mà còn tạo ra giá trị gia tăng cao cho nền kinh tế.
- Ô tô và phụ tùng ô tô
Ngành công nghiệp ô tô tại Việt Nam đã có những bước tiến vượt bậc trong những năm gần đây. Các doanh nghiệp lớn như Vinfast, Thành Công, và Thaco đã dẫn đầu thị trường, không chỉ trong lĩnh vực lắp ráp mà còn trong sản xuất phụ tùng ô tô. Tỷ lệ nội địa hóa trong ngành ô tô cũng đang được nâng cao, với nhiều dòng xe đã đạt mức nội địa hóa đáng kể, giúp giảm giá thành và tạo điều kiện cho việc xuất khẩu.
Vinfast, một thương hiệu xe hơi quốc gia, đã không ngừng nỗ lực mở rộng thị trường quốc tế, từ việc tham gia vào các triển lãm quốc tế cho đến việc xây dựng nhà máy sản xuất ở nước ngoài. Điều này không chỉ tạo ra bước đột phá cho ngành ô tô Việt Nam mà còn góp phần nâng cao vị thế của quốc gia trong chuỗi giá trị toàn cầu.
Ngành cơ khí, như một phần của lĩnh vực sản xuất chế tạo, đã chiếm gần 24% tổng GDP của cả nước trong năm 2023. Sự đóng góp này phản ánh vai trò quan trọng của ngành trong việc thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và tạo ra giá trị gia tăng, với giá trị tăng thêm của ngành công nghiệp chế biến chế tạo đạt 3,62%, đóng góp 0,93 điểm phần trăm vào mức tăng tổng giá trị tăng thêm của toàn nền kinh tế. Ngành cơ khí cũng tạo ra hàng triệu việc làm cho người lao động, giúp giảm tỷ lệ thất nghiệp và nâng cao chất lượng cuộc sống. Bên cạnh đó, ngành cơ khí hỗ trợ đáng kể cho nhiều ngành công nghiệp khác, cung cấp các sản phẩm thiết yếu như máy móc, thiết bị và phụ tùng, từ đó cải thiện hiệu quả sản xuất và giảm chi phí cho các ngành khác.
Ngoài việc đáp ứng nhu cầu trong nước, ngành cơ khí còn góp phần vào xuất khẩu quốc gia, với các sản phẩm như máy móc và thiết bị được xuất khẩu sang nhiều quốc gia trên thế giới, góp phần cải thiện cán cân thương mại và tạo điều kiện cho sự phát triển bền vững của nền kinh tế
3. EVFTA và những cơ hội cho ngành cơ khí Việt Nam
Kinh tế Việt Nam đã được hưởng lợi đáng kể từ việc mở rộng thương mại quốc tế trong ba thập kỷ qua. EVFTA là một hiệp định thương mại tự do thế hệ mới sẽ mang lại nhiều lợi ích to lớn cho ngành cơ khí chế tạo
Một là, cho phép doanh nghiệp cơ khí tiếp cận thông tin, tiếp cận tri thức, tiếp cận các công nghệ tiên tiến… EVFTA sẽ tạo động lực quan trọng đẩy mạnh cải cách môi trường kinh doanh, môi trường đầu tư và thương mại. Lĩnh vực cơ khí có thêm nhiều khách hàng mới do sự dịch chuyển về sản xuất
Hai là, với những đột phá về công nghệ mới giúp giảm mạnh chi phí chế tạo và vận hành rô bốt, giảm mạnh chi phí sản xuất của công nghệ sản xuất đắp dần (công nghệ in 3D), do đó làm tăng khả năng ứng dụng rô bốt, công nghệ đắp dần thay thế công nghệ cắt gọt trong sản xuất cơ khí đối với những nước có tiềm lực kinh tế hạn chế như Việt Nam.
Ba là, là cơ hội để Việt Nam “đi tắt đón đầu”. Ngành Cơ khí nước ta chưa phát triển, quy mô còn nhỏ nên quán tính nhỏ, sự rủi ro xảy ra có thể không gây tổn thất quá lớn.
Bốn là, lao động ngành Cơ khí có tố chất ham học hỏi và nhanh nhạy, dễ thích ứng với cái mới, cho nên rất dễ dàng thích ứng với những cơ hội, công nghệ mới đến từ EU, từ đó, nâng cao trình độ, sáng tạo và nắm bắt công nghệ tiên tiến để ứng dụng.
Năm là, ngành Cơ khí nước ta sẽ có nhiều cơ hội trong việc nâng cao trình độ công nghệ, tăng năng suất, rút ngắn thời gian đưa sản phẩm ra thị trường, sản xuất được những sản phẩm có chất lượng, giá cả cạnh tranh… qua đó, làm thay đổi phương thức quản lý, quản trị trong sản xuất cơ khí.
Tuy nhiên, ngành cơ khí chế tạo cũng đối mặt với những thách thức. Các doanh nghiệp phải đầu tư mạnh vào cải tiến công nghệ, hiện đại hóa dây chuyền sản xuất và đáp ứng các yêu cầu về môi trường, an toàn lao động từ EU. Đây là những yêu cầu vượt xa khả năng của nhiều doanh nghiệp vừa và nhỏ, vốn chiếm tỷ trọng lớn trong ngành.
Một là, ngành cơ khí Việt Nam vẫn chưa thực sự thể hiện vai trò nền tảng của mình, thiếu khả năng cạnh tranh để phát triển trong bối cảnh hội nhập quốc tế. Nhiều chính sách hỗ trợ cho ngành cơ khí và CNHT vẫn gặp khó khăn trong quá trình triển khai, khiến doanh nghiệp khó nắm bắt được các cơ hội từ thị trường quốc tế.
Hai là, trình độ công nghệ và năng suất lao động còn thấp. Nhiều doanh nghiệp cơ khí trong nước chủ yếu tập trung vào gia công, lắp ráp đơn giản thay vì phát triển sản phẩm có giá trị gia tăng cao. Điều này dẫn đến sự phụ thuộc lớn vào công nghệ và nguyên liệu nhập khẩu
Ba là, khả năng nghiên cứu và phát triển trong ngành cơ khí Việt Nam vẫn còn hạn chế. Nhiều doanh nghiệp không có đủ nguồn lực hoặc chưa chú trọng đến việc đầu tư vào nghiên cứu và phát triển, điều này làm giảm khả năng sáng tạo và phát triển công nghệ mới, ảnh hưởng đến năng lực cạnh tranh trên thị trường quốc tế
Bốn là, Công nghiệp hỗ trợ trong lĩnh vực cơ khí tại Việt Nam cũng chưa phát triển mạnh, khiến cho chuỗi cung ứng nội địa chưa đủ hoàn thiện. Việc thiếu hụt nguyên liệu và linh kiện nội địa khiến các doanh nghiệp phải nhập khẩu từ nước ngoài, làm tăng chi phí sản xuất và giảm tính cạnh tranh của sản phẩm cơ khí Việt Nam
4. Một số giải pháp phát triển ngành cơ khí chế tạo trong bối cảnh tham gia EVFTA
Ngành cơ khí đang đóng vai trò quan trọng trong việc nâng tầm vị thế của Việt Nam trên bản đồ kinh tế toàn cầu, đặc biệt là trong chuỗi giá trị toàn cầu. Để phát triển bền vững, ngành cơ khí Việt Nam cần tiếp tục thực hiện nhiều giải pháp đồng bộ như:
- Đầu tư vào công nghệ và nâng cao chất lượng sản phẩm: Các doanh nghiệp cơ khí cần tập trung đầu tư vào công nghệ sản xuất hiện đại như tự động hóa, robot, và trí tuệ nhân tạo.
- Tăng cường đào tạo nguồn nhân lực: Nguồn nhân lực chất lượng cao là yếu tố quan trọng giúp nâng cao năng lực sản xuất và sáng tạo. Do đó, việc đầu tư vào đào tạo công nhân, kỹ sư, và chuyên gia cơ khí có trình độ là cần thiết. Các chương trình đào tạo chuyên sâu về công nghệ mới, quản lý sản xuất, và phát triển sản phẩm cần được thúc đẩy.
- Phát triển công nghiệp hỗ trợ: Cơ khí Việt Nam cần xây dựng chuỗi cung ứng trong nước mạnh mẽ, giúp giảm sự phụ thuộc vào nhập khẩu nguyên liệu và linh kiện từ nước ngoài.
- Hợp tác quốc tế: Doanh nghiệp cơ khí Việt Nam cần tiếp tục tìm kiếm cơ hội hợp tác với các đối tác quốc tế để học hỏi kinh nghiệm, chuyển giao công nghệ và mở rộng thị trường.
- Ngành cơ khí cần được đưa vào các chương trình phát triển với những ưu đãi nhất định về thuế, vốn, thị trường… bởi đây là ngành sản xuất nền tảng, hỗ trợ cho nhiều lĩnh vực công nghiệp, dịch vụ. cần có một số ưu tiên như: tạo dựng nguồn vốn vay dài hạn, lãi suất ổn theo đặc thù sản xuất cho các doanh nghiệp ngành cơ khí; ban hành các quy định thầu sao cho góp phần nâng cao tỷ lệ sử dụng vật tư, hàng hóa sản xuất trong nước; tạo thị trường cho doanh nghiệp cơ khí trong nước; xây dựng cơ chế, chính sách hỗ trợ sản xuất và khuyến khích tiêu thụ sản phẩm cơ khí trong nước phù hợp với các cam kết quốc tế.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Bộ Công Thương Việt Nam (2024). Phát triển công nghiệp hỗ trợ cơ khí Việt Nam: thách thức và triển vọng. Truy cập từ https://moit.gov.vn/tin-tuc/phat-trien-cong-nghiep/phat-trien-cong-nghiep-ho-tro-co-khi-viet-nam-thach-thuc-va-trien-vong.html
2. Tạp chí tài chính (2018). Cơ hội để doanh nghiệp ngành cơ khí Việt Nam tiếp cận chuỗi cung ứng toàn cầu. Truy cập từ https://tapchitaichinh.vn/co-hoi-de-doanh-nghiep-nganh-co-khi-viet-nam-tiep-can-chuoi-cung-ung-toan-cau.html
3. Báo Lao động (2024). Thách thức và triển vọng của cơ khí Việt Nam. Truy cập từ https://laodong.vn/doanh-nghiep-doanh-nhan/thach-thuc-va-trien-vong-cua-co-khi-viet-nam-1398804.ldo
4. Thời báo Tài chính Việt Nam (2022). Hoàn thiện cơ chế, chính sách thúc đẩy phát triển ngành Cơ khí Việt Nam. Truy cập tại: https://thoibaotaichinhvietnam.vn/hoan-thien-co-che-chinh-sach-thuc-day-phat-ưien-nganh-co-khiviet-nam-102260.html