Hoàng Minh Hải
Viện Nghiên cứu chiến lược, chính sách Công Thương
Tóm tắt
Hiệp định Thương mại Tự do Việt Nam - EU (EVFTA) mở ra nhiều cơ hội cho ngành nông sản Việt Nam trong việc tiếp cận thị trường EU. Tuy nhiên, để tận dụng các ưu đãi thuế quan từ EVFTA, các doanh nghiệp cần tuân thủ nghiêm ngặt các quy định về quy tắc xuất xứ và tiêu chuẩn kỹ thuật. Điều này đặt ra nhiều thách thức, dẫn đến các tranh chấp thương mại liên quan đến xuất xứ hàng hóa, tiêu chuẩn an toàn thực phẩm và kiểm dịch thực vật. Bài viết phân tích các loại tranh chấp phổ biến trong ngành nông sản, nguyên nhân gây ra và đề xuất giải pháp nhằm giúp doanh nghiệp nông sản Việt Nam nâng cao năng lực giải quyết tranh chấp hiệu quả..
Từ khóa: Tranh chấp xuất xứ, ngành nông sản, EVFTA, quy tắc xuất xứ, giải quyết tranh chấp
1. Tổng quan về EVFTA và các quy định ảnh hưởng đến ngành nông sản
1.1. Lợi ích và cơ hội từ EVFTA cho ngành nông sản
EVFTA mang lại nhiều lợi thế cho ngành nông sản Việt Nam, đặc biệt trong việc mở rộng thị trường xuất khẩu sang châu Âu. Các dòng thuế quan đối với nhiều loại nông sản như gạo, cà phê, hạt tiêu, rau quả đã được giảm hoặc xóa bỏ hoàn toàn ngay khi hiệp định có hiệu lực. Theo báo cáo của Bộ Công Thương, kim ngạch xuất khẩu nông sản sang EU tăng trung bình 12% mỗi năm trong giai đoạn 2020-2023.
Việc tiếp cận thị trường EU cũng giúp nâng cao chất lượng sản phẩm nông sản Việt Nam, đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế và mở rộng chuỗi cung ứng bền vững. Các doanh nghiệp nông sản có cơ hội tham gia vào các chuỗi giá trị toàn cầu, từ đó gia tăng giá trị gia tăng cho sản phẩm xuất khẩu.
1.2. Thách thức về quy tắc xuất xứ và tiêu chuẩn kỹ thuật
Mặc dù EVFTA mang lại nhiều cơ hội, nhưng các doanh nghiệp nông sản Việt Nam phải đối mặt với không ít thách thức liên quan đến quy tắc xuất xứ và tiêu chuẩn kỹ thuật của EU. Quy tắc xuất xứ yêu cầu các sản phẩm nông sản phải có nguồn gốc từ các nước có FTA với EU hoặc phải được sản xuất hoàn toàn tại Việt Nam. Tuy nhiên, nhiều doanh nghiệp vẫn phụ thuộc vào nguyên liệu nhập khẩu từ các nước ngoài khối FTA, gây khó khăn trong việc đáp ứng yêu cầu này.
Ngoài ra, EU áp dụng các tiêu chuẩn kỹ thuật nghiêm ngặt về an toàn thực phẩm, kiểm dịch thực vật và truy xuất nguồn gốc. Các quy định này nhằm đảm bảo rằng sản phẩm nhập khẩu không gây rủi ro cho sức khỏe người tiêu dùng và môi trường. Tuy nhiên, việc tuân thủ các tiêu chuẩn này đòi hỏi doanh nghiệp phải đầu tư vào công nghệ và quy trình sản xuất hiện đại, dẫn đến gia tăng chi phí và rủi ro tranh chấp thương mại.
2. Các loại tranh chấp phổ biến liên quan đến sản phẩm nông sản xuất khẩu sang EU
2.1. Tranh chấp về quy tắc xuất xứ
Một trong những tranh chấp phổ biến nhất là về giấy chứng nhận xuất xứ (C/O). Giấy chứng nhận này là tài liệu bắt buộc để doanh nghiệp chứng minh rằng sản phẩm đáp ứng đủ các tiêu chí xuất xứ theo quy định của EVFTA. Tuy nhiên, nhiều doanh nghiệp gặp khó khăn trong việc chuẩn bị và nộp giấy C/O đúng quy định. Các trường hợp giấy chứng nhận bị từ chối do thiếu thông tin hoặc không khớp với dữ liệu truy xuất nguồn gốc là nguyên nhân chính dẫn đến tranh chấp.
Ngoài ra, một số doanh nghiệp chưa hiểu rõ về các tiêu chí xuất xứ hoặc không tuân thủ đầy đủ các yêu cầu kiểm tra hồ sơ, dẫn đến việc bị áp dụng các biện pháp phòng vệ thương mại từ EU. Ví dụ, một số sản phẩm như cà phê hòa tan, gạo chế biến hoặc rau quả đông lạnh thường gặp khó khăn trong việc chứng minh rằng các công đoạn chế biến chính diễn ra tại Việt Nam.
2.2. Tranh chấp về tiêu chuẩn an toàn thực phẩm và kiểm dịch thực vật
EU áp dụng các tiêu chuẩn vệ sinh và kiểm dịch thực vật (SPS) rất nghiêm ngặt đối với sản phẩm nông sản nhập khẩu. Các yêu cầu này bao gồm việc kiểm tra dư lượng thuốc bảo vệ thực vật, chất bảo quản và các chất gây hại khác. Nếu sản phẩm không đáp ứng các tiêu chuẩn này, sẽ bị từ chối nhập khẩu hoặc bị yêu cầu kiểm tra bổ sung.
Các tranh chấp về tiêu chuẩn an toàn thực phẩm thường xảy ra khi doanh nghiệp không cung cấp đầy đủ thông tin về quy trình sản xuất, sử dụng thuốc bảo vệ thực vật hoặc không tuân thủ các quy định kiểm dịch của EU. Điều này gây ra thiệt hại lớn về chi phí và thời gian cho doanh nghiệp, đồng thời ảnh hưởng tiêu cực đến uy tín của sản phẩm nông sản Việt Nam trên thị trường quốc tế.
3. Nguyên nhân gây ra các tranh chấp thương mại trong ngành nông sản
3.1. Thiếu hiểu biết về quy định của EVFTA
Một nguyên nhân chính dẫn đến các tranh chấp thương mại là do doanh nghiệp chưa hiểu rõ về các quy định và yêu cầu kỹ thuật của EVFTA. Nhiều doanh nghiệp nhỏ và vừa không có đội ngũ chuyên gia pháp lý hoặc bộ phận chuyên trách về xuất nhập khẩu, dẫn đến việc không tuân thủ đầy đủ các yêu cầu của EU.
Ngoài ra, các quy định về quy tắc xuất xứ, tiêu chuẩn kỹ thuật và thủ tục kiểm dịch thường xuyên thay đổi. Việc không cập nhật kịp thời các thay đổi này khiến doanh nghiệp gặp khó khăn trong việc chuẩn bị hồ sơ và tuân thủ các quy định của EU.
3.2. Hạn chế trong việc thực hiện quy trình truy xuất nguồn gốc
Quy trình truy xuất nguồn gốc đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo tính minh bạch và an toàn của sản phẩm nông sản. Tuy nhiên, nhiều doanh nghiệp vẫn chưa áp dụng các hệ thống quản lý chuỗi cung ứng hiện đại, dẫn đến thiếu minh bạch trong thông tin về nguồn gốc sản phẩm.
Việc không đáp ứng các yêu cầu truy xuất nguồn gốc làm tăng nguy cơ bị từ chối nhập khẩu hoặc bị áp dụng các biện pháp kiểm soát bổ sung từ EU. Điều này không chỉ gây thiệt hại về kinh tế mà còn ảnh hưởng tiêu cực đến hình ảnh của ngành nông sản Việt Nam.
4. Giải pháp nâng cao năng lực giải quyết tranh chấp thương mại
4.1. Đào tạo và nâng cao nhận thức cho doanh nghiệp
Việc tổ chức các khóa đào tạo về quy định của EVFTA, quy tắc xuất xứ và tiêu chuẩn kỹ thuật là giải pháp quan trọng để giảm thiểu tranh chấp thương mại. Các tổ chức như VCCI, Bộ Công Thương và các hiệp hội ngành hàng cần phối hợp chặt chẽ với chính phủ để cung cấp các chương trình đào tạo và tư vấn chuyên sâu cho doanh nghiệp.
Các chương trình đào tạo cần tập trung vào việc hướng dẫn doanh nghiệp chuẩn bị hồ sơ xuất khẩu đúng quy định, xử lý các trường hợp tranh chấp và cập nhật các thay đổi về chính sách thương mại của EU.
4.2. Ứng dụng công nghệ trong quản lý chuỗi cung ứng
Doanh nghiệp cần đầu tư vào các hệ thống quản lý chuỗi cung ứng tiên tiến để đảm bảo tính minh bạch và chính xác của thông tin về nguồn gốc sản phẩm. Việc áp dụng công nghệ blockchain hoặc các phần mềm truy xuất nguồn gốc sẽ giúp doanh nghiệp đáp ứng tốt hơn các yêu cầu của EU và giảm thiểu rủi ro tranh chấp.
5. Khuyến nghị và chính sách
5.1. Hoàn thiện khung pháp lý và minh bạch hóa quy định
Chính phủ cần xây dựng và hoàn thiện khung pháp lý liên quan đến quy tắc xuất xứ và tiêu chuẩn kỹ thuật để hỗ trợ doanh nghiệp trong việc tuân thủ các yêu cầu của EVFTA. Việc minh bạch hóa các quy định này sẽ giúp doanh nghiệp dễ dàng nắm bắt và thực hiện đúng các thủ tục pháp lý, từ đó giảm thiểu nguy cơ xảy ra tranh chấp. Các quy định pháp lý cần được thiết kế sao cho phù hợp với đặc thù của ngành nông sản Việt Nam và đồng bộ với các yêu cầu quốc tế.
Ngoài ra, cần thành lập các cơ quan chuyên trách hỗ trợ doanh nghiệp trong quá trình giải quyết tranh chấp liên quan đến quy tắc xuất xứ và tiêu chuẩn kỹ thuật. Việc xây dựng các hướng dẫn chi tiết về quy trình xử lý tranh chấp cũng sẽ giúp doanh nghiệp có thêm công cụ bảo vệ quyền lợi của mình khi xuất khẩu sang thị trường EU. Đồng thời, chính phủ cần đẩy mạnh việc hợp tác với các cơ quan quản lý của EU để tháo gỡ các vướng mắc pháp lý, tạo điều kiện thuận lợi cho doanh nghiệp Việt Nam.
5.2. Hỗ trợ tài chính và nâng cao năng lực pháp lý cho doanh nghiệp
Việc đảm bảo các doanh nghiệp có đủ nguồn lực tài chính để tuân thủ các quy định của EVFTA là rất quan trọng. Chính phủ cần cung cấp các gói tín dụng ưu đãi và trợ cấp để khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào hệ thống quản lý chuỗi cung ứng và công nghệ truy xuất nguồn gốc. Những hỗ trợ này sẽ giúp doanh nghiệp giảm thiểu chi phí và rủi ro trong quá trình đáp ứng các yêu cầu khắt khe của EU, từ đó tăng cường khả năng cạnh tranh trên thị trường quốc tế.
Bên cạnh đó, cần tăng cường các chương trình đào tạo và nâng cao năng lực pháp lý cho doanh nghiệp, đặc biệt là các doanh nghiệp vừa và nhỏ. Các khóa đào tạo về luật thương mại quốc tế, quy tắc xuất xứ và thủ tục giải quyết tranh chấp sẽ giúp doanh nghiệp tự tin hơn khi tham gia vào các cơ chế giải quyết tranh chấp quốc tế. Việc xây dựng đội ngũ chuyên gia pháp lý nội bộ cũng sẽ giúp doanh nghiệp nâng cao khả năng bảo vệ quyền lợi của mình khi xảy ra tranh chấp.
5.3. Thúc đẩy hợp tác song phương và đa phương với EU
Chính phủ cần thúc đẩy các kênh đối thoại trực tiếp với các cơ quan quản lý của EU nhằm tháo gỡ các vướng mắc trong quá trình thực thi EVFTA. Việc thiết lập các cơ chế hợp tác song phương sẽ giúp hai bên hiểu rõ hơn về các quy định và yêu cầu của nhau, từ đó giảm thiểu nguy cơ tranh chấp phát sinh. Hợp tác song phương không chỉ giúp doanh nghiệp nắm bắt kịp thời các thay đổi về chính sách mà còn tạo điều kiện thuận lợi cho việc giải quyết các tranh chấp nếu xảy ra.
Ngoài ra, việc tham gia các diễn đàn thương mại đa phương cũng là một cách để Việt Nam nâng cao vị thế và tiếng nói của mình trong các cơ chế giải quyết tranh chấp quốc tế. Thông qua các diễn đàn này, Việt Nam có thể học hỏi kinh nghiệm từ các quốc gia khác và áp dụng các giải pháp hiệu quả trong việc xử lý tranh chấp thương mại. Điều này sẽ giúp bảo vệ quyền lợi của các doanh nghiệp nông sản Việt Nam và tăng cường niềm tin của các đối tác quốc tế vào chất lượng sản phẩm của Việt Nam.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
-
Quốc hội. (2020). Nghị quyết số 102/2020/QH14 về việc phê chuẩn Hiệp định Thương mại tự do giữa Việt Nam và Liên minh châu Âu. Hà Nội, Việt Nam. Truy cập từ https://thuvienphapluat.vn/van-ban/Thuong-mai/Nghi-quyet-102-2020-QH14-phe-chuan-Hiep-dinh-Thuong-mai-tu-do-giua-Viet-Nam-va-Lien-minh-Chau-Au-446261.aspx
-
Nguyễn Thị Hương. (2022). Tác động của Hiệp định Thương mại Tự do Việt Nam – EU (EVFTA) đối với quan hệ thương mại Việt Nam - EU. Tạp chí Khoa học và Công nghệ Đại học Duy Tân, 2 (51), 133-142. Truy cập từ https://journals.dtu.edu.vn
-
Hiệp định Thương mại Tự do Việt Nam – EU (EVFTA). (2020). Chương 12: Sở hữu trí tuệ. Truy cập từ https://trungtamwto.vn/chuyen-de/8445-van-kien-hiep-dinh-evfta-evipa-va-cac-tom-tat-tung-chuong
-
Hiệp định Thương mại Tự do Việt Nam – EU (EVFTA). (2020). Chương 13: Thương mại và phát triển bền vững. Truy cập từ https://trungtamwto.vn/chuyen-de/8445-van-kien-hiep-dinh-evfta-evipa-va-cac-tom-tat-tung-chuong
-
Hiệp định Thương mại Tự do Việt Nam – EU (EVFTA). (2020). Chương 5: Hàng rào kỹ thuật đối với thương mại. Truy cập từ https://trungtamwto.vn/chuyen-de/8445-van-kien-hiep-dinh-evfta-evipa-va-cac-tom-tat-tung-chuong