Cơ hội và thách thức của ngành chế biến tôm xuất khẩu Việt Nam

I. Tổng quan ngành tôm Việt Nam

1. Sản lượng

Theo Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, năm 2022 diện tích tôm nước lợ thả nuôi của cả nước đạt 747 nghìn héc-ta, trong đó diện tích nuôi tôm sú là 610 nghìn héc-ta, tôm thẻ chân trắng 117,306 nghìn héc-ta, còn lại là tôm càng xanh và tôm khác. Sản lượng tôm nuôi các loại đạt 1.080,6 ngàn tấn, tăng 8,5% so với năm 2021; trong đó sản lượng tôm sú đạt 271,4 nghìn tấn, tôm thẻ chân trắng đạt 743,5 nghìn tấn, còn lại là tôm càng xanh và tôm khác. Các vùng nuôi chính tập trung ở các tỉnh đồng bằng sông Cửu Long. 5 tỉnh có diện tích nuôi tôm lớn nhất gồm Cà Mau, Bạc Liêu, Sóc Trăng, Bến Tre và Kiên Giang.

2. Chế biến và xuất khẩu

Ngành tôm đóng vai trò quan trọng trong xuất khẩu thủy sản Việt Nam ra thế giới trong suốt 2 thập kỷ qua. Hàng năm, ngành tôm đóng góp khoảng 40- 45% tổng giá trị xuất khẩu thủy sản, tương đương 3,5- 4 tỷ USD. Kim ngạch xuất khẩu tôm của nước ta trong năm 2022 cũng lập kỷ lục 4,3 tỷ USD, tăng 11,2% so với năm 2021.

Kim ngạch xuất khẩu tôm Việt Nam các năm 2019 - 2022

Đơn vị tính: tỷ USD

Nguồn: Hiệp hội chế biến và xuất khẩu thủy sản Việt Nam (Vasep)

Hiện tôm Việt Nam được xuất khẩu đến 100 quốc gia, trong đó 5 thị trường lớn nhất gồm: Châu Âu, Hoa Kỳ, Nhật Bản, Trung Quốc và Hàn Quốc. Với những nỗ lực không ngừng, Việt Nam đã trở thành nước cung cấp tôm đứng thứ hai thế giới với giá trị xuất khẩu chiếm 13-14% tổng giá trị xuất khẩu tôm của toàn thế giới.

Top 5 thị trường xuất khẩu lớn nhất của tôm Việt Nam năm 2022

Đơn vị tính: triệu USD

Nguồn: Hiệp hội chế biến và xuất khẩu thủy sản Việt Nam (Vasep)

Việt Nam có nhiều lợi thế để phát triển ngành tôm, đặc biệt là ở đồng bằng sông Cửu Long, nơi chiếm 95% sản lượng tôm và cũng là trung tâm của các nhà máy chế biến tôm. Cho đến nay, có khoảng 200 nhà máy chế biến tôm được Ủy ban Châu Âu phê duyệt với các cuộc kiểm tra thực địa định kỳ ngay tại Việt Nam.

3. Phát triển bền vững

Để có được những thành tựu đáng kể này, kể từ khi bắt đầu vào đầu những năm 1990, ngành tôm Việt Nam đã phát triển cả về quy mô và quản lý kỹ thuật và năng lực về chất lượng, truy xuất nguồn gốc, quản lý các tác động môi trường trong toàn bộ chuỗi cung ứng bắt đầu từ trại sản xuất giống, nhà máy thức ăn chăn nuôi, trại nuôi và nhà máy chế biến đến xuất khẩu thông qua các kho lạnh hiện đại. Bằng chứng đáng tin cậy nhất cho thấy nuôi tôm tại Việt Nam vừa an toàn vừa bền vững đó là các chương trình chứng nhận ngày càng tăng của các tổ chức chứng nhận quốc tế về thực hành nuôi trồng thủy sản tốt bao gồm BAP (Thực hành nuôi trồng thủy sản tốt nhất), Global Gap và ASC (Hội đồng Quản lý nuôi trồng thủy sản). Để đạt được các chứng nhận này, các trang trại phải được xây dựng và vận hành dựa trên các tiêu chí:

- Tuân thủ pháp luật

- Bảo tồn môi trường tự nhiên và đa dạng sinh học

- Bảo tồn tài nguyên nước.

- Bảo tồn sự đa dạng của các loài và quần thể tự nhiên

- Sử dụng có trách nhiệm nguồn thức ăn và các nguồn tài nguyên khác.

- Sức khỏe động vật (không sử dụng kháng sinh và hóa chất không cần thiết).

- Trách nhiệm xã hội (ví dụ: không có lao động trẻ em, đảm bảo sức khỏe và an toàn của người lao động, tự do hội họp, quan hệ cộng đồng).

II. Cơ hội, thách thức và kế hoạch phát triển ngành tôm Việt Nam

1. Phân tích điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức của ngành tôm Việt Nam

2. Kế hoạch sản xuất tôm Việt Nam năm 2023 và các giải pháp phát triển 

Theo kế hoạch sản xuất tôm năm 2023: diện tích nuôi tôm cả nước đạt 750.000 ha; sản lượng tôm nuôi các loại đạt 1,08 triệu tấn, trong đó sản lượng tôm sú đạt 280 nghìn tấn, tôm thẻ chân trắng đạt 750 nghìn tấn, còn lại là tôm càng xanh và tôm khác; Kim ngạch xuất khẩu tôm phấn đấu đạt trên 4,3 tỷ USD.

Qua phân tích điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức của ngành tôm Việt Nam, để đạt được mục tiêu kế hoạch sản xuất tôm năm 2023, ngành tôm cần hành động mạnh mẽ và quyết liệt để xử lý hai yếu tố thách thức lớn nhất, đó là chi phí sản xuất và dịch bệnh, nhằm gia tăng sức mạnh cạnh tranh cho con tôm Việt Nam trên thị trường quốc tế. Một số giải pháp chủ yếu được đưa ra như sau:

- Cục Quản lý chất lượng, Chế biến và Phát triển thị trường cần kiểm soát tốt chất lượng, an toàn thực phẩm thủy sản nguyên liệu, kiểm soát tạp chất, tồn dư hóa chất, kháng sinh trong sản phẩm tôm nhằm nâng cao chất lượng. Chủ động, thường xuyên đánh giá diễn biến thị trường, đề xuất giải pháp, kịp thời thông tin để người dân biết, có kế hoạch sản xuất phù hợp.

- Các địa phương tổ chức liên kết chuỗi sản xuất tôm, đảm bảo chuỗi sản xuất tôm liên hoàn; ngăn chặn kịp thời những sản phẩm như con giống, thức ăn thủy sản, sản phẩm xử lý môi trường nuôi trồng thuỷ sản không đảm bảo chất lượng tới người tiêu dùng. Tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra về an toàn thực phẩm trong nuôi trồng thủy sản nhằm đảm bảo chất lượng sản phẩm phục vụ chế biến, tiêu dùng trong nước và xuất khẩu. Đồng thời, thực hiện tốt kế hoạch sản xuất tôm nước lợ năm 2023; chỉ đạo thực hiện tốt quy định về điều kiện nuôi, đăng ký đối tượng nuôi chủ lực, thực hiện tốt công tác quản lý và tổ chức kiểm tra, kiểm soát điều kiện cơ sở sản xuất và chất lượng giống, thức ăn thủy sản, sản phẩm xử lý môi trường nuôi trồng thủy sản, kiên quyết xử lý sai phạm (nếu có). Bên cạnh đó, thực hiện có hiệu quả công tác quan trắc, cảnh bảo môi trường để kịp thời khuyến cáo, cảnh báo cho người nuôi; hướng dẫn các biện pháp phòng chống dịch bệnh, thực hiện tốt các giải pháp kỹ thuật để nuôi tôm hiệu quả, giảm thiểu tối đa thiệt hại cho người nuôi. Tăng cường thông tin, tuyên truyền, chuyển giao khoa học kỹ thuật để nhân rộng các mô hình nuôi 2, 3 giai đoạn, nuôi sử dụng chế phẩm sinh học, nuôi tuần hoàn hiệu quả giúp người nuôi, doanh nghiệp giảm thiệt hại...

- Các doanh nghiệp, người nuôi tôm thực hiện nghiêm các quy định của pháp luật về nuôi trồng thủy sản, về an toàn thực phẩm, về thú y... Trước mắt, khẩn trương thực hiện đăng ký đối tượng nuôi chủ lực theo quy định tại Điều 36 của Nghị định số 26/2019/NĐ-CP. Xây dựng kế hoạch, chuẩn bị sẵn các điều kiện để chủ động sản xuất trong điều kiện khó khăn như hạn hán, xâm nhập mặn, biến động môi trường dẫn đến dễ phát sinh dịch bệnh, giá vật tư đầu vào tăng cao. Nâng cao chất lượng sản phẩm, hợp tác, liên kết sản xuất theo chuỗi để giảm khâu trung gian, giảm giá thành sản xuất, nâng cao chất lượng sản phẩm. Tăng cường xúc tiến thương mại đối với tiêu thụ nội địa, nhân rộng các hình thức nuôi có chứng nhận VietGAP, GlobalGAP, ASC... Tuân thủ các quy định về sử dụng chất cấm, thuốc, hóa chất trong nuôi tôm, chất lượng sản phẩm, truy xuất nguồn gốc.

Trương Thị Quỳnh Vân

Phòng Thông tin và xúc tiến thương mại