Sau hơn một năm đi vào triển khai, Hiệp định Thương mại tư do giữa Việt Nam - EU (EVFTA) đã mang lại nhiều kết quả tích cực. Trong 9 tháng năm 2021, tổng kim ngạch hai chiều giữa Việt Nam và EU đạt 41,29 tỷ USD, tăng 13,4% so với cùng kỳ năm 2020, trong đó, xuất khẩu đạt 28,85 tỷ USD, tăng 11,7%. Kết quả trên rất có ý nghĩa trong bối cảnh dịch Covid-19 bùng phát gây ảnh hưởng tiêu cực đến các hoạt động kinh tế, thương mại của các nước. Từ khi Hiệp định EVFTA có hiệu lực nhiều mặt hàng rau quả của Việt Nam đã xuất khẩu (XK) thành công vào thị trường EU, đơn hàng đã và đang từng bước tăng lên, điều đó cho thấy XK rau quả sang EU có nhiều dư địa và đang dần khởi sắc.
Trong nhóm ngành nông sản, rau quả là một trong những ngành hàng có bứt phá tốt nhất về năng lực sản xuất 5 năm trở lại đây của Việt Nam. Theo Vụ Thị trường Châu Âu - châu Mỹ (Bộ Công Thương), diện tích trồng rau quả liên tục tăng những năm gần đây, tốc độ tăng trưởng bình quân 6%/năm. Tỷ lệ diện tích áp dụng VietGap, Global Gap cũng có xu hướng tăng, khoảng 5 - 10% diện tích trồng áp dụng Global Gap. Diện tích và sản lượng rau củ có xu hướng tăng. Năm 2019, sản lượng rau các loại đạt 17,95 triệu tấn, tăng 855,3 nghìn tấn; diện tích tăng 26,1 nghìn ha. EU đang là thị trường xuất khẩu rau quả lớn thứ 4 của nước ta. Tuy nhiên, rau quả xuất vào EU của Việt Nam cơ bản vẫn là sản phẩm tươi thô, sơ chế; sản phẩm đã qua chế biến sâu rất ít nên giá trị gia tăng chưa cao. Năm 2020 kim ngạch xuất khẩu rau quả của nước ta đạt gần 3,27 tỷ USD, giảm 12,7% so với năm 2019.Trung Quốc luôn là thị trường chủ đạo của rau quả xuất khẩu Việt Nam, chiếm hơn 56% trong tổng kim ngạch; đạt gần 1,84 tỷ USD; giảm 25,7% so với năm 2019. Con số này ảnh hưởng không nhỏ đến kim ngạch xuất khẩu rau quả chung của cả năm giảm trong năm 2020.
FVFTA mở ra điều kiện để hàng hóa Việt Nam đi vào thị trường cao cấp
Theo nhận định của các chuyên gia kinh tế, năm 2021, xuất khẩu rau quả của Việt Nam có nhiều triển vọng tăng trưởng ở hầu hết các ngành hàng. Bởi lẽ, Việt Nam đang có cơ hội hưởng lợi từ các hiệp định thương mại tự do đã ký như: Hiệp định Thương mại tự do Việt Nam - EU (EVFTA); Hiệp định Ðối tác kinh tế toàn diện khu vực (RCEP); Hiệp định Thương mại tự do giữa Việt Nam và Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ai-Len (UKVFTA). Trong đó, ngoài EVFTA đã có hiệu lực từ 1-8-2020 và được các doanh nghiệp đẩy mạnh khai thác lợi thế thuế quan thì UKVFTA cũng đang mang đến những cơ hội cho xuất khẩu rau quả.
EU là thị trường nhập khẩu rau quả lớn, chiến 45 - 50% lượng rau quả nhập khẩu thế giới.Việt Nam đứng thứ 25 trong số các thị trường cung ứng rau quả vào EU-27, với thị phần chỉ khoảng 1%, nhưng là nước Đông Nam Á duy nhất trong top 30 nước cung ứng lớn nhất rau quả vào thị trường này trong hai năm trở lại đây. EU cam kết mở cửa cho rau quả Việt Nam trong EVFTA bằng việc xóa bỏ ngay 94% trong tổng số 547 dòng thuế rau quả và các chế phẩm từ rau quả khi Hiệp định có hiệu lực.
Các tác động của EVFTA cũng trở nên rõ nét hơn. Để nắm bắt được các cơ hội này, thời gian qua, nhiều doanh nghiệp chế biến và xuất khẩu rau quả đã tập trung vào nâng cao chất lượng sản phẩm, truy xuất nguồn gốc, đáp ứng các yêu cầu của từng thị trường nhập khẩu. Trong giai đoạn hiện nay, không chỉ các thị trường châu Âu, Mỹ, Nhật Bản... có các yêu cầu cao về chất lượng mà ngay cả thị trường Trung Quốc, Thái Lan đã và đang ngày càng siết chặt các tiêu chí đối với sản phẩm nhập khẩu. Mới đây, Thái Lan cũng đã ban hành tiêu chuẩn mới về dư lượng thuốc bảo vệ thực vật đối với nông sản nhập khẩu. Theo đó, Thái Lan chỉ mới chính thức cấp giấy phép cho bốn loại trái cây của Việt Nam vào thị trường này là thanh long ruột đỏ và ruột trắng, xoài, nhãn, vải. Bên cạnh đó, hơn một năm trở lại đây, Trung Quốc cũng siết chặt thương mại nông sản theo hình thức trao đổi biên mậu và nâng cao hàng rào về kiểm dịch thực vật, đề ra những quy định ngày càng khắt khe hơn đối với nông sản nhập khẩu. Theo Tổng Thư ký Hiệp hội Rau quả Việt Nam Đặng Phúc Nguyên hiện nay, cùng với cơ hội xuất khẩu thì ngành hàng rau quả Việt Nam cũng phải đối mặt nhiều thách thức để có thể gia tăng kim ngạch tại tất cả các thị trường. Chính vì vậy, các doanh nghiệp cần nghiêm túc tuân thủ quy định của các nước nhập khẩu, nếu không sẽ rất dễ đánh mất thị trường. Theo đó, nhanh chóng thực hiện các yêu cầu về truy xuất nguồn gốc; chứng nhận VietGAP, GlobalGAP…; đồng thời không ngừng cải tiến mẫu mã để chinh phục thị hiếu đa dạng của người tiêu dùng trên thế giới.
Việt Nam có rất nhiều loại hoa quả có thể hưởng lợi từ EVFTA
Một số giải pháp tận dụng cơ hội từ EVFTA
EVFTA có nhiều cam kết có lợi cho doanh nghiệp Việt Nam trong việc tăng cường xuất nhập khẩu rau quả với thị trường EU. Do đó, doanh nghiệp cần tìm hiểu kỹ các nội dung liên quan của EVFTA để có thể tận dụng được tối đa các lợi ích của Hiệp định:
Tìm hiểu cam kết thuế quan của Việt Nam và EU trong Phụ lục 2-A của Chương 2 – Đối xử quốc gia và mở cửa thị trường hàng hóa của Hiệp định. Cần lưu ý là các cam kết trong EVFTA là cam kết tối thiểu của mỗi bên. Trong đó với rất nhiều sản phẩm Việt Nam và EU cam kết xóa bỏ thuế quan theo lộ trình. Tuy nhiên, tùy thuộc vào nhu cầu của mình trong từng thời kỳ, Việt Nam hoặc EU có thể cắt giảm nhanh hơn so với cam kết trong EVFTA. Do đó, để biết chính xác nhất mức thuế quan EVFTA mà mỗi bên áp dụng đối với một sản phẩm trong một thời điểm nhất định cần căn cứ vào quy định nội địa hiện hành của bên đó.
Ngoài ra, cần lưu ý là trong vòng 2 năm kể từ khi EVFTA có hiệu lực doanh nghiệp vẫn được tiếp tục áp dụng cơ chế ưu đãi thuế quan GSP. Do đó doanh nghiệp vẫn được lựa chọn áp dụng ưu đãi thuế quan EVFTA hay GSP, áp dụng cơ chế nào thì phải đáp ứng được quy tắc và thủ tục xuất xứ của cơ chế đó.
Tìm hiểu các quy tắc và thủ tục chứng nhận xuất xứ để được hưởng ưu đãi thuế quan EVFTA trong Nghị định thư 1 - Quy định hàng hoá có xuất xứ và phương thức hợp tác quản lý hành chính. Việt Nam cũng đã nội luật hóa quy định về Quy tắc xuất xứ của EVFTA trong Thông tư số 11/2020/TT-BCT ngày 15/06/2020 quy định về Quy tắc xuất xứ hàng hóa trong EVFTA.
Tìm hiểu các vấn đề liên quan khác như Phòng vệ thương mại (Chương 3), Hải quan và Tạo thuận lợi thương mại (Chương 4), TBT (Chương 5), SPS (Chương 6), Đầu tư (Chương 8), Sở hữu trí tuệ (Chương 12) …
Các giải pháp ứng phó với các biện pháp, yêu cầu của thị trường EU
Ngoài các vấn đề về thuế quan và thủ tục xuất xứ, khi xuất khẩu các sản phẩm rau quả sang EU các doanh nghiệp Việt Nam cũng cần chú ý đáp ứng đầy đủ các quy định nhập khẩu khác, đặc biệt là các quy định về vệ sinh an toàn thực phẩm, kiểm dịch thực vật, ghi nhãn…. Các quy định nhập khẩu của EU đối với rau quả rất khắt khe, và thay đổi thường xuyên nên doanh nghiệp xuất khẩu phải liên tục cập nhật. Biện pháp trừng phạt nếu bị phát hiện vi phạm lại rất nghiêm khắc, không chỉ khiến doanh nghiệp vi phạm thiệt hại mà còn có thể ảnh hưởng xấu tới xuất khẩu của nhiều doanh nghiệp khác có sản phẩm tương tự. Do đó, việc tìm hiểu kỹ, đầy đủ các quy định nhập khẩu liên quan, thường xuyên cập nhật thông tin về các yêu cầu này và kết nối chặt chẽ với nhà nhập khẩu là điều mà các doanh nghiệp xuất khẩu rau quả phải đặc biệt chú trọng.
Ngoài ra, do các nhà nhập khẩu EU thường xuyên có các yêu cầu bổ sung, doanh nghiệp xuất khẩu cần trao đổi cụ thể với nhà nhập khẩu để tìm hiểu các yêu cầu của họ để cân nhắc, tính toán khả năng đáp ứng cũng như chi phí phát sinh, đồng thời lên kế hoạch thực hiện (đặc biệt nếu việc đáp ứng đòi hỏi phải điều chỉnh quy trình sản xuất, chế biến sản phẩm liên quan). Đồng thời, doanh nghiệp cũng có thể chủ động tìm hiểu các yêu cầu của khách hàng tiềm năng, để có thể chủ động điều chỉnh, qua đó tìm kiếm cơ hội mới.
Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh
Phân tích cho thấy thị trường rau quả EU rất tiềm năng đối với các doanh nghiệp rau quả Việt Nam. Tuy nhiên, thị trường cũng tồn tại rất nhiều đối thủ cạnh tranh mạnh, do đó để tiếp cận và phát triển bền vững ở thị trường này, doanh nghiệp xuất khẩu rau quả, đặc biệt là các nhà xuất khẩu mới, cần có chiến lược cạnh tranh hiệu quả cho sản phẩm của mình. Dưới đây là một số giải pháp gợi ý để nâng cao năng lực cạnh tranh cho các sản phẩm rau quả của Việt Nam khi xuất khẩu sang thị trường EU:
Nghiên cứu thị trường và thị hiếu người tiêu dùng: EU bao gồm 27 nước thành viên, người tiêu dùng mỗi nước thành viên có thể có những nhu cầu và thị hiếu khác nhau. Vì vậy, doanh nghiệp xuất khẩu rau quả cần tìm hiểu kỹ nhu cầu và thị hiếu của người tiêu dùng từng thị trường thành viên EU. Đặc biệt, cần chú ý các thị trường ngách mà ở đó đối thủ cạnh tranh chưa nhiều, doanh nghiệp có thể thâm nhập dễ dàng hơn.
Chú trọng xây dựng thương hiệu, quảng bá sản phẩm: Đây là vấn đề các doanh nghiệp rau quả Việt Nam thường ít chú trọng. Với EVFTA, Việt Nam có 20 sản phẩm được bảo hộ chỉ dẫn địa lý đương nhiên mà không cần làm các thủ tục xin bảo hộ chỉ dẫn địa lý theo quy định của EU. Doanh nghiệp cần tận dụng cơ hội hiếm có này để quảng bá thương hiệu các sản phẩm liên quan với người tiêu dùng EU, qua đó nâng cao giá trị và hiệu quả cạnh tranh của các sản phẩm này;
Áp dụng các quy trình sản xuất rau quả sạch và an toàn: Mặc dù không phải là một quy định nhập khẩu bắt buộc, nhưng tiêu chuẩn GlobalGap đã gần như là một tiêu chuẩn chung cho rau quả nhập khẩu vào EU mà hầu như người mua EU nào cũng sẽ yêu cầu. Vì vậy, để có thể xuất khẩu rau quả sang khu vực thị trường này, các doanh nghiệp Việt Nam cần đầu tư áp dụng các tiêu chuẩn GlobalGap cho các vùng trồng để đạt được chứng nhận này. Ngoài ra, các nhà nhập khẩu EU có thể yêu cầu bổ sung các loại chứng nhận khác mà nhà xuất khẩu rau quả Việt Nam cần tìm hiểu để đáp ứng đầy đủ.
Đầu tư vào công nghệ sản xuất, chế biến rau quả: Các sản phẩm rau quả chế biến được đánh giá là có cơ hội lớn nhất từ EVFTA do EU có nhu cầu lớn, thuế quan EU hiện đang áp dụng tương đối cao và EVFTA sẽ giúp xóa bỏ các loại thuế này cho Việt Nam. Tuy nhiên, ngành công nghiệp chế biến rau quả của Việt Nam còn hạn chế, chủng loại sản phẩm và mẫu mã còn nghèo nàn. Vì vậy, các doanh nghiệp chế biến cần tăng cường đầu tư công nghệ, máy móc thiết bị để nâng cao năng lực cạnh tranh giúp các sản phẩm rau quả chế biến của Việt Nam có thể tiếp cận thị trường EU tận dụng EVFTA./.
Trần Thị Minh Thu
Trung tâm Tư vấn, Đào tạo Công nghiệp và Thương mại - VIOIT