Không chỉ tăng trưởng nhanh về quy mô, TMĐT phát triển đa dạng trên nhiều mặt. Về hình thức, TMĐT cung cấp các hình thức bán hàng rất đa dạng, bao gồm một số hoặc tất cả các hoạt động thương mại (từ quảng cáo, tìm kiếm khách hàng, thiết lập khách hàng đến giao dịch, thanh toán, giải quyết tranh chấp…). Một số hình thức tương đối đơn giản, sơ khai như các trang rao vặt trên các diễn đàn; các nhóm có hoạt động giới thiệu hàng hóa, trao đổi thông tin mua bán trên mạng xã hội. Ngoài ra, các nền tảng TMĐT mang đến nhiều tiện ích như trải nghiệm đa nền tảng (website, ứng dụng trên di động); các phương thức thanh toán đa dạng (tiền mặt, ví điện tử, tài khoản di động, thẻ thanh toán…).
Về kênh bán và giới thiệu hàng hóa, sản phẩm: hiện có 3 kênh TMĐT chủ yếu được sử dụng là diễn đàn (forum), mạng xã hội; sàn giao dịch TMĐT và các trang website bán hàng. Theo thống kê của Cục TMĐT và Kinh tế số, tính cộng dồn đến hết năm 2019, cả nước có 29.370 website bán hàng và 999 sàn giao dịch TMĐT. Trong đó, 4 sàn giao dịch TMĐT hàng đầu hiện nay là Shopee, Lazada, Tiki và Sendo. Bản đồ TMĐT Việt Nam của Iprice cho thấy lượng truy cập web mỗi tháng của 4 sàn giao dịch TMĐT hàng đầu rất cao, như Shopee gần 52,5 triệu, Tiki khoảng 21 triệu lượt… và vượt qua các sàn giao dịch TMĐT khác.
Về mặt hàng, các loại hàng hóa và dịch vụ được giới thiệu và cung cấp trên nền tảng TMĐT rất đa dạng, từ các mặt hàng thông thường như sách báo, văn phòng phẩm, thời trang, phụ kiện đến các mặt hàng được kiểm tra chất lượng như ô tô, xe máy, thuốc, thực phẩm chức năng... Tuy nhiên, theo báo cáo của Cục TMĐT và Kinh tế số, giá trị hàng hóa, dịch vụ được trao đổi trên nền tảng TMĐT khá nhỏ khi khoảng 70,4% hàng hóa, dịch vụ có giá trị dưới 1 triệu đồng.
Mạng xã hội và hoạt động có yếu tố TMĐT trên mạng xã hội
Mạng xã hội ngày càng trở nên phổ biến được nhiều người Việt Nam sử dụng. Theo Báo cáo Digital2020 for Vietnam của We are social và Hootsuite, lượng người dùng mạng xã không thường xuyên (active social media user) ở Việt Nam tính đến tháng 01/2020 là 65 triệu người, chiếm 67% trong dân số. Số lượng này tăng thêm 5,7 triệu người dùng (trước 9,6%) so với thời điểm tháng 01/2019. Không những thế, người dùng mạng xã hội cũng hoạt động khá tích cực. Theo đó, thời gian trung bình một người dùng ở Việt Nam sử dụng mạng xã hội là 2 giờ 22 phút. 89% người sử dụng internet có tham gia hoặc đóng góp vào mạng xã hội trong thời gian một tháng gần nhất.
Các nền tảng mạng xã hội hàng đầu ở Việt Nam là Facebook, Youtube, Zalo, với số lượng người dùng internet sử dụng tương ứng là 98%, 89% và 74%. Ngoài ra, Instagram, Tiktok, Pinterest cũng đang thu hút nhiều người sử dụng, đặc biệt phổ biến hơn với thế hệ Z (nhóm sinh từ khoảng 1997 - 2010). Mạng xã hội cũng đóng vai trò quan trọng với công việc khi 58% người dùng internet cho biết họ sử dụng cho mục đích công việc.
Bên cạnh các mạng xã hội xuyên biên giới phổ biến, ở Việt Nam còn có rất nhiều mạng xã hội nhỏ ở trong nước, chủ yếu dưới các dạng diễn đàn (forum) như Otofun, Tinh tế, Web trẻ thơ, Làm cha mẹ... Gần đây, một số mạng xã hội mới được ra đời như Hahalolo, Gapo, Lotus... Tuy nhiên, điểm chung là các diễn đàn, mạng xã hội trong nước còn khá nhỏ và ít người dùng hơn rất nhiều so với các mạng xã hội xuyên biên giới (trừ Zalo).
Với số lượng người dùng đông đảo, khả năng tương tác và chia sẻ thông tin cao như vậy, mạng xã hội đang đóng một vai trò quan trọng với hoạt động có yếu tố TMĐT
Thứ nhất, mạng xã hội đóng vai trò như một kênh tiếp thị trực tuyến phổ biến và hiệu quả. Theo khảo sát của Q&Me Vietnam Market Research, trong số các phương thức tiếp thị số, tiếp thị trên mạng xã hội là phổ biến nhất, với 84% người được khảo sát đang sử dụng phương pháp này, vượt xa so với các phương thức khác.
Mạng xã hội được coi là kênh tiếp thị phù hợp với tất cả doanh nghiệp, bất kể mô hình. Cũng theo khảo sát trên, 94% doanh nghiệp vừa và lớn cho biết họ sử dụng tiếp thị trên mạng xã hội, và 79% doanh nghiệp nhỏ cho biết họ sử dụng hình thức này thường xuyên. Đây được coi là điểm khác biệt giữa tiếp thị trên mạng xã hội với các hình thức tiếp thị số khác, khi phần lớn các hình thức còn lại chủ yếu dành cho các doanh nghiệp vừa và lớn.
Vì vậy, chỉ tiêu dành cho tiếp thị trên mạng xã hội được dự đoán sẽ tăng trưởng cao. Theo Statista, mức dự kiến sẽ tăng lên gấp đôi, từ mức 36 triệu đô năm 2017 lên 76 triệu đô năm 2024.
Thứ hai, mạng xã hội cũng là nơi diễn ra mạnh mẽ hoạt động hỗ trợ TMĐT. Theo khảo sát của VECOM năm 2019, khoảng 39% doanh nghiệp được khảo sát cho biết có tham gia kinh doanh trên diễn đàn, mạng xã hội. Về phía người tiêu dùng, báo cáo của Cục TMĐT và Kinh tế số, khoảng 57% người được khảo sát cho biết họ có thực hiện mua sắm qua diễn đàn, mạng xã hội.
TMĐT trên mạng xã hội rất đa dạng và phong phú. Về hình thức, hoạt động này có thể diễn ra trên mục rao vặt của các diễn đàn, trên trang cá nhân hoặc nhóm hội trên mạng xã hội, hoặc chuyên nghiệp hơn là các tài khoản với mục tiêu kinh doanh như các trang (fanpage). Về người bán, đối tượng bán hàng hoặc giới thiệu sản xuất trên mạng xã hội có thể là doanh nghiệp hoặc cá nhân kinh doanh, nhưng cũng có thể là cá nhân nhỏ lẻ không có mục tiêu kinh doanh, chẳng hạn như trao đổi hàng hóa cũ hoặc hàng hóa người bán không có nhu cầu sử dụng nữa.
Về hàng hóa, hàng hóa trên mạng xã hội rất đa dạng về chủng loại, trong đó có tất cả các mặt hàng chịu sự kiểm tra cao về tiêu chuẩn chất lượng như thuốc, mỹ phẩm, thực phẩm chức năng...; các mặt hàng chịu hạn chế thương mại như rượu bia. Về dịch vụ, nhiều hệ thống dịch vụ loại này cũng được trao đổi trên mạng xã hội như tư vấn các dịch vụ thiết kế sắc đẹp; dịch vụ lưu trú; dịch vụ giao đồ ăn, ẩm thực; tư vấn du học, đào tạo, môi giới việc làm…
Thứ ba, mạng xã hội cũng có tác động hỗ trợ các nền tảng TMĐT khác. Chẳng hạn, theo báo cáo của YouNet Media và Iprice Group về thị trường TMĐT 2019, các sàn giao dịch TMĐT có sự phụ thuộc nhất định vào mạng xã hội khi hiệu quả truyền thông trên mạng xã hội ảnh hưởng đến lượng truy cập và khả năng cạnh tranh của các sàn. Lý do được báo cáo đưa ra là mạng xã hội có vai trò tác động đến mọi giai đoạn trong hành vi mua hàng của khách hàng, đồng thời mạng xã hội cũng là kênh truyền thông quan trọng giới thiệu sản phẩm với khách hàng và kết nối giữa các khách hàng với nhau.
Xu hướng phát triển hoạt động có yếu tố TMĐT trên mạng xã hội
Như đã đề cập ở trên, hoạt động có TMĐT yếu tố trên mạng xã hội, hay còn gọi là thương mại xã hội (social commerce) đang chứng kiến sự phát triển nhanh chóng và mạnh mẽ.
Về phía doanh nghiệp, khảo sát của VECOM cho thấy, năm 2019, tỷ lệ doanh nghiệp có tham gia kinh doanh trên mạng xã hội đạt tỷ lệ 39%, cao hơn đáng kể so với kinh doanh trên sàn giao dịch TMĐT (17%) và gần tương đương với tỷ lệ kinh doanh trên trang web (42%). Đáng chú ý, tỷ lệ này có xu hướng tăng trưởng qua các năm và cao hơn đáng kể so với năm 2015 (28%). Hiệu quả kinh doanh qua mạng xã hội cũng được doanh nghiệp đánh giá cao (40% cho biết hiệu quả cao), lớn hơn rất nhiều so với các hình thức kinh doanh trực tuyến khác.
Về phía người tiêu dùng, theo báo cáo của Cục TMĐT và Kinh tế số, khoảng 57% người được khảo sát cho biết họ có thực hiện mua sắm qua diễn đàn, mạng xã hội, tương đương tỷ lệ mua sắm trên sàn giao dịch TMĐT và cao hơn tỷ lệ mua hàng trên website (52%). Đặc biệt, tỷ lệ này tăng mạnh so với năm 2018 (36%).
Các số liệu khác cũng thể hiện tiềm năng tăng trưởng của thương mại xã hội. Doanh thu thương mại xã hội toàn cầu đạt 22 tỷ USD vào năm 2019 và được dự đoán tăng trưởng hơn 200 % trong vòng 5 năm tới, lên mức 67 tỷ USD vào năm 2023. Theo các khảo sát với người tiêu dùng về thói quen mua sắm, 70 % người mua cho biết họ tìm kiếm mặt hàng trên Facebook hoặc Instagram; 30 % cho biết sẽ mua trực tiếp từ Pinterest, Facebook, Twitter, Instagram hoặc Snapchat.
Trong những năm gần đây, các nền tảng mạng xã hội đã và đang cung cấp thêm nhiều tiện ích cho người mua và người bán tìm đến và kết nối với nhau trên nền tảng. Chẳng hạn, năm 2016, Facebook thử nghiệm tính năng gian hàng giới thiệu sản phẩm Marketplace. Tính năng này cho phép người bán đăng tải các loại hàng hóa lên một khu vực tập trung Marketplace. Mặt hàng sẽ được hiển thị với các nội dung gồm tên mặt hàng, giá, thông tin người bán, chi tiết hoặc mô tả về hàng hóa. Người bán và người mua có thể trao đổi các thông tin cần thiết khác Marketplace thông qua các phương thức liên lạc (gọi điện hay nhắn tin) khác nhau. Người dùng có thể tìm kiếm mặt hàng muốn mua thông qua bộ lọc theo địa điểm, giá, và loại hàng (hàng điện tử, gia dụng, quần áo). Dù vậy, Marketplace không hỗ trợ tính năng đặt hàng trực tuyến, giao vận hay thanh toán.
Tương tự, Zalo cũng có tính năng Zalo Shop. Tính năng này cho phép người bán thiết lập một cửa hàng với khả năng trưng bày nhiều mặt hàng. Các thông tin được hiển thị cũng tương đối đầy đủ, gồm tên mặt hàng, giá cả, thông tin người bán, mô tả hàng hóa và chính sách giao vận của người bán. Việc trao đổi thông tin sẽ được thực hiện trên chức năng chat của Zalo. Zalo Shop cũng không hỗ trợ tính năng đặt hàng trực tuyến.
Điểm chung của các mạng xã hội khi phát triển TMĐT tại thời điểm này là cung cấp các tính năng đăng sản phẩm với thông tin chi tiết (giá cả, mô tả sản phẩm và các thông tin khác). Đồng thời, mạng xã hội cũng cung cấp các tiện ích mua sắm với người dùng như tìm kiếm sản phẩm, trao đổi thông tin và thực hiện giao dịch với người bán ngay trên nền tảng. Tuy vậy, các mạng xã hội chưa cung cấp các dịch vụ khác như đặt hàng trực tuyến, thanh toán, giao vận.
Như vậy, có thể thấy, một số mạng xã hội đang có xu hướng cung cấp một số tính năng hỗ trợ hoạt động TMĐT cho người dùng trên nền tảng của mình./.
Nguồn: Báo Cáo Thương mại điện tử trên mạng xã hội tại Việt Nam: Một số vấn đề pháp lý (VCCI)
Ngô Mai Hương
Phòng Thông tin, Thư viện và Xúc tiến Thương mại - VIOIT