Quan hệ thương mại Việt - Trung, một chặng đường nhìn lại (Phần 2)

Giải pháp cho thời gian tới

 Đến nay, Việt Nam đã tham gia đàm phán và ký kết 17 Hiệp định thương mại tự do (FTA), trong đó có 15 FTA đã ký kết và 02 FTA đang đàm phán (Gồm các FTA: Việt Nam - EFTA và Việt Nam - Israel). Các FTA đã đưa Việt Nam trở thành một trong những nền kinh tế có độ mở lớn (200% GDP), tạo điều kiện thuận lợi cho các doanh nghiệp (DN) Việt Nam mở rộng tiếp cận và thiết lập quan hệ thương mại với trên 230 thị trường.

Ngày 2/11/2021, với 06 nước ASEAN và 04 nước đối tác phê chuẩn, Hiệp định Đối tác kinh tế toàn diện khu vực (RCEP) sẽ có hiệu lực từ ngày 01 tháng 01 năm 2022. RCEP có ý nghĩa quan trọng cho chiến lược phát triển dài hạn của Việt Nam, tạo dựng thêm không gian kinh tế và lựa chọn cho doanh nghiệp. 

“Vòng tuần hoàn kép” là chiến lược phát triển lâu dài, có thể tạo nên cục diện phát triển mới của Trung Quốc, có khả năng tác động đến kinh tế thế giới và khu vực. Dự báo sức ép NK hàng hóa từ Trung Quốc, đặc biệt là nguyên liệu/linh kiện và hàng hóa, dịch vụ công nghệ sẽ tăng lên.

Việc Trung Quốc hướng đến sản xuất, cung cấp hàng hóa, dịch vụ công nghệ cao làm tăng nguy cơ nước ta sẽ lún sâu vào bẫy gia công, lắp ráp trong các chuỗi sản xuất toàn cầu, cũng như gánh chịu hệ lụy của làn sóng di chuyển đầu tư công nghệ thấp, không thân thiện với môi trường...

Bối cảnh mới của khu vực và quốc tế là cơ hội để nhận diện đúng đắn quan hệ thương mại giữa hai nước nhằm điều chỉnh định hướng, chính sách và hệ thống giải pháp mở rộng quan hệ xuất nhập khẩu, tiến tới cân bằng cán cân thương mại, bảo đảm lợi nhuận cho doanh nghiệp và lợi ích quốc gia.

Mô hình phân tích TOWS (Threats - Opportunities - Weaknesses) về quan hệ thương mại Việt Nam - Trung Quốc

Năm 2021 và giai đoạn tiếp theo có thể là những năm với nhiều khó khăn đối với cộng đồng doanh nghiệp nước ta. Xu hướng chống toàn cầu hóa gia tăng, khả năng lãi suất biến động và cuộc “cách mạng công nghiệp lần thứ 4” đang ập tới… Những nhân tố đó có thể dẫn tới sự đảo chiều của thương mại và đầu tư quốc tế và sẽ có ảnh hưởng lớn đến các nền kinh tế mới nổi, có độ mở cao, coi XK và đầu tư nước ngoài là những động lực tăng trưởng chính như Việt Nam.

Trước mắt rất cần có các chính sách hợp lý, tạo điều kiện để các tập đoàn, doanh nghiệp lớn có uy tín, có thực lực của Trung Quốc vào Việt Nam cùng hợp tác, liên doanh, đầu tư vào những nhóm hàng mà Việt Nam có tiềm năng và Trung Quốc có nhu cầu để nâng cao giá trị gia tăng cho hàng XK và ổn định thị trường tiêu thụ.

Tăng cường kiểm tra, kiểm soát, xây dựng kế hoạch tổng thể (tầm quốc gia) để phối hợp tốt hơn trong việc kiểm tra, kiểm soát hàng NK qua biên giới, đảm bảo thông thoáng, không chồng chéo. Thành lập thêm cửa khẩu phụ để mở rộng phát triển kinh tế - xã hội của hai bên biên giới. Xây dựng quy chế về quản lý kiểm dịch,vệ sinh an toàn thực phẩm đối với hàng hóa XK cùng hệ thống giám sát, kiểm tra và công nhận từ khâu sản xuất để đảm bảo quy mô, chất lượng và nâng cao uy tín hàng hóa. Tăng cường và kiện toàn các trạm kiểm dịch tại các cửa khẩu trọng điểm để giúp doanh nghiệp giải quyết nhanh, hiệu quả yêu cầu về kiểm dịch, đồng thời góp phần giảm bớt chi phí phát sinh không cần thiết cho doanh nghiệp XK.

Hoạt động thương mại trên địa bàn biên giới cần tập trung chủ yếu vào việc thu gom và chế biến hàng XK như: tạm nhập - tái xuất, chuyển khẩu, quá cảnh và các dịch vụ phục vụ hoạt động XNK như thông tin thương mại, hội chợ triển lãm hàng hóa, văn phòng giao dịch, khách sạn… Đồng thời cần phải xây dựng đồng bộ các điều kiện cơ sở hạ tầng phục vụ cho các hoạt động kinh doanh tương xứng với tầm cỡ của khu vực nhằm thu hút mạnh các nhà kinh doanh trong và ngoài nước,tăng cường khối lượng hàng hóa lưu chuyển XNK, quá cảnh qua địa bàn.

Gia tăng sự hợp tác về đường sắt, đường bộ, đường sông và đường hàng không. Về đường sắt, chủ yếu là nâng cao năng lực vận chuyển như nâng cấp tuyến đường, bổ sung toa xe, tăng vòng quay. Cải tạo kỹ thuật đường sắt Hà Nội - Côn Minh, Hà Nội - Nam Ninh kết hợp với việc xây dựng đường sắt xuyên Á, đảm bảo đường sắt này đạt tiêu chuẩn kỹ thuật quốc tế. Về đường bộ, phát triển hệ thống đường bộ Côn Minh - Hà Nội, Nam Ninh - Hà Nội để khai thông đường ô tô từ các trung tâm kinh tế Tây Nam Trung Quốc đến Hà Nội và Hải Phòng cho XNK hàng hoá và hành khách.

Phát huy tốt vai trò của Ủy ban Hợp tác kinh tế thương mại Việt - Trung và các cơ chế hợp tác liên quan; thực hiện tốt các văn kiện hợp tác kinh tế thương mại song phương như “Hiệp định gia hạn và bổ sung Quy hoạch phát triển 5 năm hợp tác kinh tế, thương mại Việt Nam - Trung Quốc”, “Hiệp định thương mại biên giới” (sửa đổi năm 2016); tích cực triển khai hợp tác kinh tế, thương mại trên các lĩnh vực song phương, đa phương. Thực hiện tốt “Bản ghi nhớ về hợp tác trong lĩnh vực thương mại hàng nông sản”, triển khai thực hiện có hiệu quả “Bản ghi nhớ về danh mục các dự án hợp tác năng lực sản xuất giữa Bộ Công thương Việt Nam với Ủy ban Phát triển và Cải cách Nhà nước Trung Quốc”…

Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn đẩy nhanh việc đàm phán, ký kết Nghị định thư kiểm dịch thực vật, tạo thuận lợi trong XK trái cây chính ngạch sang thị trường Trung Quốc. Đồng thời, khuyến cáo các địa phương có nông sản XK chủ động xây dựng kế hoạch thu hoạch, điều tiết hàng hóa XK phù hợp với năng lực các cửa khẩu để tránh tình trạng ùn tắc hàng hóa.

Cần xã hội hóa việc điều phối ngành hàng cho các hiệp hội doanh nghiệp. Các hiệp hội được trao nhiều quyền lực hơn trong định hướng sản xuất cũng như XK. Người sản xuất phải làm theo hợp đồng, người XK phải tham gia hiệp hội ngành nghề để tuân thủ luật chơi chung tránh bán phá giá. Đồng thời triển khai nhanh các quy định về truy xuất nguồn gốc, kê khai vùng trồng, quy cách đóng gói (bao bì, nhãn mác) cũng như các yêu cầu liên quan nhằm đáp ứng quy định, tiêu chuẩn đã thỏa thuận.

Thương vụ Việt Nam tại Trung Quốc đã cảnh báo nhưng các doanh nghiệp lại ít quan tâm, chưa chú trọng xây dựng quảng bá và bảo hộ thương hiệu. Cần phải có chiến lược để làm thương hiệu cho nông sản tại thị trường này. Đây là việc cần phải hết sức lưu ý trong thời gian tới.

Báo cáo của Sở Công Thương các tỉnh biên giới phía Bắc cho thấy, từ năm 2018 đến nay, Trung Quốc đã triển khai hàng loạt quy định về kiểm nghiệm, kiểm dịch, truy xuất nguồn gốc, bao bì, nhãn mác, chứng thư XK đối với nông sản Việt Nam. Từ ngày 1/10/2019, sản phẩm thực phẩm NK vào Trung Quốc đòi hỏi phải có Chứng nhận an toàn thực phẩm do cơ quan có thẩm quyền nước XK cấp cho từng lô hàng. Hơn nữa, Trung Quốc chỉ cho phép nhập một số mặt hàng nông sản, chủ yếu là trái cây qua các cửa khẩu nhất định.

Tháng 1/2021, cơ quan chức năng Trung Quốc bắt đầu tiến hành kiểm tra và khử trùng phòng dịch đối với hàng hóa được vận chuyển trong container do lo ngại dịch Covid-19 có thể lây lan dễ dàng qua biên giới khi tiết trời lạnh mùa Đông và xuân. Các biện pháp kiểm tra bao gồm: Lấy mẫu hàng hóa NK trong container để tiến hành kiểm tra, xét nghiệm; Tiến hành khử trùng công đoạn bốc dỡ hàng hóa trên container nhập khẩu; Thực hiện phun khử trùng phòng dịch đối với container rỗng trong lúc lau dọn, bốc xếp hàng hóa. Công tác kiểm tra, khử trùng phòng dịch đối với xe chở container cũng như bao bì hàng hóa trên xe cũng được thực hiện tương tự quy trình nêu trên.

Chính quyền Quảng Tây, Trung Quốc - địa phương có biên giới với bốn tỉnh Quảng Ninh, Lạng Sơn, Cao Bằng, Hà Giang của Việt Nam - cũng đã đưa ra một số yêu cầu tăng cường quản lý hoạt động nhập khẩu thực phẩm đông lạnh. Các mặt hàng thực phẩm đông lạnh nhập khẩu phải có đầy đủ bốn loại giấy tờ gồm: Giấy chứng nhận kiểm nghiệm, kiểm dịch hàng hóa nhập khẩu; Giấy chứng nhận khử trùng; Giấy chứng nhận thông tin truy xuất nguồn gốc hợp pháp; Giấy chứng nhận xét nghiệm axit nucleic âm tính với Covid-19.

Từ tháng 7/2021, Sở Thương mại Vân Nam (Trung Quốc) tạm dừng NK thanh long từ Việt Nam qua các cửa khẩu biên giới trên địa bàn. Đến trung tuần tháng 8/2021, thanh long nói riêng và nhiều loại trái cây, nông sản khác của Việt Nam nói chung cơ bản không thể XK đi Trung Quốc qua các cửa khẩu biên giới với tỉnh Vân Nam.

Trong bối cảnh dịch bệnh Covid-19 diễn biến phức tạp, từ ngày 18/8/2021, Trung Quốc đưa ra những quy định mới tại cửa khẩu, tuyệt đối không cho lái xe và chủ hàng Việt Nam đưa xe hàng sang Trung Quốc mà phải giao xe hàng để lái xe của phía Trung Quốc đưa đến nơi giao hàng. Sau khi hết hàng trên xe, lái xe phía nước bạn sẽ đánh xe trở lại bãi để trao trả.

Đối với Việt Nam, theo Vụ thị trường châu Á - châu Phi - Bộ Công Thương, phía Trung Quốc đã có 42 thông báo về những thay đổi liên quan đến các thay đổi về thực phẩm dinh dưỡng, an toàn thực phẩm, kiểm dịch thú y và thực vật… Gần đây nhất, Bộ Nông nghiệp - Phát triển nông thôn, Ủy ban Y tế quốc gia và Tổng cục Quản lý giám sát thị trường Trung Quốc đã thống nhất ban hành Tiêu chuẩn mới GB2763-2021, quy định 10.092 mức giới hạn dư lượng tối đa với 564 loại thuốc bảo vệ thực vật, trong danh mục 376 thực phẩm. Nếu so sánh với tiêu chuẩn GB2763-2019, số lượng loại thuốc bảo vệ thực vật trong tiêu chuẩn mới tăng 81 loại (tăng 16,7%); giới hạn dư lượng thuốc bảo vệ thực vật tăng 2.985 loại (tăng 42%). Những quy định mới của thị trường Trung Quốc là tín hiệu tư duy sản xuất nông sản của Việt Nam cần phải thay đổi.

Cũng theo Vụ thị trường châu Á - châu Phi - Bộ Công Thương, với Lệnh 248 và 249 của Trung Quốc, doanh nghiệp cần thay đổi nhận thức, cách tiếp cận trong việc XK và phối hợp chặt chẽ với ngành nông nghiệp để chuẩn hóa điều kiện về vùng trồng, vùng nuôi, tăng cường các công tác thanh, kiểm tra. Theo lệnh 249, doanh nghiệp phải chịu trách nhiệm về an toàn thực phẩm ngay cả khi sản phẩm đã XK sang Trung Quốc. Do đó, các doanh nghiệp lựa chọn những đối tác nhằm giúp việc lưu trữ hồ sơ (tối thiểu 6 tháng); chọn các nhà cung cấp nguyên liệu rõ ràng, minh bạch, có thể truy xuất được nguồn gốc.

Hải quan Trung Quốc đã gửi văn bản áp dụng quy định mới về kiểm soát an toàn thực phẩm, nguồn gốc xuất xứ của hàng hóa NK có hiệu lực từ ngày 1/1/2022. Vì vậy cần tổ chức hiệu quả, đồng bộ hoạt động thông tin, tình hình thị trường hàng hoá, luật pháp, chính sách và tập quán buôn bán để giúp doanh nghiệp nâng cao khả năng cạnh tranh, thâm nhập thị trường hiệu quả.

Tham tán thương mại cần có sự cập nhật và dự báo chính sách của nước sở tại, đặc biệt là chính sách thuế, chính sách và tiêu chuẩn về môi trường/tiêu chuẩn sản phẩm, thông tin cụ thể về chính sách tồn trữ, chiến lược phát triển ngành, chính sách bảo vệ môi trường và dự báo dòng dịch chuyển cơ sở sản xuất.

Đẩy nhanh các cuộc đàm phán, hoàn thiện các thủ tục pháp lý để Trung Quốc sớm cho phép nhập khẩu chính thức các mặt hàng có lợi thế của Việt Nam cũng như giải quyết các vấn đề vướng mắc phát sinh trong quá trình giao thương.

Các doanh nghiệp XK cần tích cực, chủ động tìm kiếm đối tác, chào hàng thông qua việc tham gia các cuộc hội chợ, triển lãm (Hội chợ Thương mại ASEAN - Nam Ninh - Quảng Tây; Hội chợ nhập khẩu quốc tế Trung Quốc - CIIE 2018; Hội chợ Xuất nhập khẩu Côn Minh tại thành phố Côn Minh, Vân Nam…) và hội thảo chuyên đề được tổ chức tại Việt Nam hoặc Trung Quốc. Đồng thời cần chuẩn bị hết sức kỹ lưỡng mọi công đoạn (mã số vùng trồng, vùng nuôi, kiểm dịch động vật, thực vật, quy trình canh tác, cho tới bao bì, đóng gói và khâu vận chuyển). Phối hợp với bên mua để phân loại, đóng gói, sử dụng bao bì, nhãn mác phù hợp với quy định NK. Cần chuyển đổi mạnh việc XK nông sản đi Trung Quốc sang hình thức chính ngạch qua các cửa khẩu quốc tế, cửa khẩu song phương, giảm XK theo hình thức tiểu ngạch.

Trung Quốc phát triển trong hoà bình, ổn định, hữu hảo và đóng góp tích cực với thế giới thì việc phát triển của nước này rất có lợi cho Việt Nam và Việt Nam cần khai thác lợi thế đó.

Ngày nay, tự do hóa thương mại không còn mang nghĩa đơn thuần mua bán giữa các nước - nó còn là sự đổi chác mang tính địa chính trị. Việc quá lệ thuộc vào thương mại, đặc biệt là với Trung Quốc, sẽ hạn chế chọn lựa chiến lược trong quan hệ quốc tế, dù thương mại chỉ là một trong nhiều yếu tố quan trọng. Rất cần tìm những lối ra cho nền kinh tế để tránh tình trạng lệ thuộc “bỏ tất cả trứng vào chung một giỏ” .

Việt Nam đang đứng trước ngưỡng cửa của các hiệp định thương mại tự do (FTA) mới. Nếu được tận dụng tốt, các FTA không chỉ mở ra các cơ hội phát triển mà còn là lối rẽ để Việt Nam giảm bớt và thoát khỏi tình trạng lệ thuộc quá nhiều vào một thị trường, đảm bảo sự phát triển bền vững nền kinh tế. Tuy nhiên, dù muốn mở rộng nguồn cung tới đâu, dù có đa dạng hóa thị trường đầu ra tới mức nào, Việt Nam cũng không thể bỏ qua nguồn nguyên liệu phong phú của Trung Quốc, không thể không mua sản phẩm từ công xưởng lớn đang chuyển mạnh sang sáng tạo và không bán hàng sang một thị trường đông dân nhất thế giới, không quá khó tính, lại cận kề biên giới Việt Nam. Chiến lược tồn tại và phát triển bên cạnh Trung Quốc của Việt Nam cần phải được xây dựng trên tinh thần làm cho Việt Nam khác với Trung Quốc chứ không phải làm thế nào để Việt Nam có thể cạnh tranh với Trung Quốc.

Nếu chúng ta quyết tâm thay đổi thì bức tranh thương mại Việt - Trung sẽ có sự đột phá và khởi sắc, góp phần tạo nên diện mạo mới cho miền núi, vùng cao, biên giới và kinh tế Việt Nam. Về phía Chính phủ, các bộ, ngành, từng địa phương và mỗi người dân hai nước thực sự quyết tâm để tạo nên một cuộc đổi mới, phát huy những “nỗ lực” của thương mại và thị trường - bước ngoặt mà chúng ta cần tiến đến trong những năm cuối của thập kỷ này./.

Tài liệu tham khảo

1. Báo cáo Tổng kết Bộ Công Thương 2015-2021

2. Báo cáo Cục Xúc tiến Thương mại 2017-2021

3. Báo Kinhtedothi online ngày 05/12/2021

4. Báo Kinhtedothi online ngày 10/12/2021

4. Phùng Thị Vân Kiều (2019), Tổng quan tình hình xuất khẩu Việt Nam - Trung Quốc năm 2019, Viện Nghiên cứu Chiến lược, Chính sách Công Thương, Hà Nội - 2019.

5. Niên giám Thống kê Hải quan Việt Nam 2011-2020

6. Niên giám Thống kê -Tổng cục Thống kê 2011-2020

7. Tạp chí Cộng sản online 18/10/2017

8. Thống kê của Sở Công Thương các tỉnh biên giới phía Bắc

9. Thời báo kinh tế Sài gòn online 27/11/2019

10. Thời báo kinh tế Sài gòn online 01/4/2021

11. Thời báo kinh tế Sài gòn online 22/4/2021

12. Tư liệu về Hội nghị toàn quốc về thúc đẩy công tác chế biến và phát triển thị trường nông sản năm 2021, Cần Thơ -28/4/2021.

13. Thông cáo Hội nghị Trung ương 5 khóa XIX Đảng Cộng sản Trung Quốc.

Vũ Huy Hùng

Phòng Thông tin và xúc tiến thương mại - VIOIT

TS. Hoàng Vĩnh Thắng

Học viện Ngân hàng Hà nội