1. Sự cần thiết phát triển nguồn nhân lực trong ngành Công thương
Trong bối cảnh hội nhập như hiện nay, chất lượng nguồn nhân lực là yếu tố quan trọng phản ánh sự phát triển kinh tế, xã hội nói chung và sự phát triển trong lĩnh vực công nghiệp, thương mại nói riêng. Nguồn nhân lực cần phát triển theo cả chiều rộng và chiều sâu bao gồm sự phát triển về số lượng, cơ cấu, trình độ nhằm phát huy tối đa khả năng lao động phục vụ cho ngành Công thương trong bối cảnh hiện nay.
Nguồn nhân lực là nguồn lực mang tính quyết định trong sự phát triển trên cả lĩnh vực công nghiệp và thương mại của một quốc gia. Nguồn nhân lực cần phải đào tạo, bồi dưỡng nhằm nâng cao trình độ, kỹ năng, từ đó lợi ích do nguồn nhân lực tạo ra có thể đạt được những giá trị rất lớn. Cần đánh giá thực trạng nhu cầu về số lượng, cơ cấu, trình độ nguồn nhân lực để có giải pháp nhằm đào tạo, bồi dưỡng nguồn nhân lực phục vụ cho lĩnh vực công nghiệp và thương mại. Trong những năm qua, Nhà nước đã ban hành nhiều chính sách nhằm phát triển nguồn nhân lực, đóng góp ngày càng hiệu quả cho phát triển kinh tế đất nước và quá trình hội nhập kinh tế quốc tế đang diễn ra mạnh mẽ.
Ngành Công thương yêu cầu một số lượng lớn nguồn nhân lực làm việc trong ngành và với sự phát triển nhanh chóng của khoa học công nghệ cùng cuộc cách mạng công nghệ 4.0, nguồn nhân lực trong ngành Công thương cần phải được đáp ứng cao về chất lượng. Những năm vừa qua, lĩnh vực công nghiệp tiếp tục có sự chuyển dịch theo hướng tích cực, cả lĩnh vực công nghiệp và thương mại duy trì tốc độ tăng trưởng khá cao. Các chỉ tiêu như kim ngạch xuất nhập khẩu, giá trị sản xuất tăng lên nhanh qua các năm đã góp phần mở rộng thị trường, thu hút đầu tư, đẩy nhanh tốc độ tăng trưởng và chuyển dịch cơ cấu kinh tế.
Năm 2021, mặc dù liên kết giữa các doanh nghiệp trong nước với thị trường và chuỗi giá trị toàn cầu bị gián đoạn một thời gian do ảnh hưởng bởi đại dịch Covid -19, nhưng ngành công nghiệp chế biến, chế tạo vẫn tiếp tục giữ vai trò là động lực tăng trưởng của toàn nền kinh tế với tốc độ tăng 6,37%, đóng góp 1,61 điểm phần trăm vào tốc độ tăng tổng giá trị tăng thêm của toàn nền kinh tế. Quý I/2022 vừa qua, giá trị tăng thêm của toàn ngành công nghiệp ước tăng 7,07% so với cùng kỳ năm trước. Trong đó, ngành công nghiệp chế biến, chế tạo tăng 7,79%, đóng góp 2,05 điểm phần trăm vào mức tăng trưởng chung của toàn nền kinh tế. Tổng mức bán lẻ hàng hóa và doanh thu dịch vụ tiêu dùng tăng 4.930,8 nghìn tỷ đồng năm 2019, riêng năm 2020 do chịu ảnh hưởng nặng nề của đại dịch Covid-19 nên tăng trưởng chỉ ở mức 2,62%. Tốc độ tăng trưởng bình quân tổng mức bán lẻ hàng hóa và doanh thu dịch vụ tiêu dùng giai đoạn 2016-2019 đạt 11,2%/năm, tính chung cả giai đoạn 2011-2019 đạt 12,7%/năm. Nhìn chung giai đoạn 2011-2019, tốc độ tăng trưởng bình quân của tổng mức bán lẻ hàng hóa và doanh thu dịch vụ tiêu dùng luôn cao gấp 1,5-2 lần so với tốc độ tăng trưởng bình quân của GDP cả nước trong cùng thời kỳ. Từ năm 2020 đến nay, do ảnh hưởng của đại dịch Covid-19, với vai trò là cơ quan quản lý nhà nước Bộ Công Thương đã có biện pháp giảm nguy cơ ách tắc các hoạt động cung ứng; phân phối và đảm bảo hàng hoá được lưu thông tốt.
Để đạt được những mục tiêu đề ra, ngành Công thương luôn có những biện pháp, công cụ và những giải pháp cụ thể trong đó quan trọng nhất là phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao cho ngành.
Vừa qua, Bộ Công Thương đã thực hiện chính sách phát triển nguồn nhân lực và đạt được một số kết quả đáng kể. Tuy nhiên, việc xác định rõ nhu cầu về số lượng, cơ cấu, trình độ nguồn nhân lực với đặc thù của ngành công nghiệp và thương mại để các cơ quan quản lý nhà nước có thể đưa ra những chính sách và giải pháp đào tạo, bồi dưỡng, phát triển nguồn nhân lực hiệu quả phục vụ cho ngành Công thương trong thời gian tới.
Hiện nay, nguồn nhân lực trong ngành Công thương còn tỉ lệ cao chưa được đào tạo chuyên sâu, chưa được nâng cao trình độ thường xuyên để phục vụ cho công việc. Mặc dù số lượng nguồn nhân lực được tăng lên hàng năm nhưng chất lượng và hiệu quả làm việc của nguồn nhân lực nhìn chung chưa đáp ứng được yêu cầu của sự phát triển mạnh mẽ trong cả hai lĩnh vực công nghiệp và thương mại. Đầu tư cho việc bồi dưỡng, đào tạo đội ngũ lao động chưa được chú ý thích đáng. Hệ thống cơ sở vật chất, trang thiết bị cho các cơ sở đào tạo vẫn chưa được chú trọng, chưa đủ mạnh và cải tiến theo tốc độ phát triển hiện nay. Đội ngũ giảng dạy, đào tạo, bồi dưỡng còn thiếu, chưa có kiến thức chuyên sâu, kinh nghiệm quản lý cũng như phương pháp giảng dạy. Chương trình bồi dưỡng, đào tạo vẫn chủ yếu là lý thuyết, chưa chú trọng vào kỹ năng thực hành, từ đó chất lượng, hiệu quả bồi dưỡng, đào tạo bị hạn chế. Do vậy cần phải phát triển nguồn nhân lực cho ngành Công thương cả về số lượng và chất lượng, tập trung đào tạo, bồi dưỡng nguồn nhân lực có chuyên môn, kỹ năng đáp ứng được yêu cầu của ngành trong bối cảnh mới.
2. Vai trò nguồn nhân lực trong ngành Công thương
Hiện nay cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 phát triển mạnh mẽ cùng với làn sóng toàn cầu hóa đã tạo ra những đột phá trong phát triển mọi mặt về kinh tế, xã hội. Khi tri thức, công nghệ tiên tiến, hiện đại đã trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp thì việc phát triển nguồn nhân lực, đặc biệt là việc bồi dưỡng, đào tạo nguồn nhân lực đóng vai trò quan trọng trong phát triển ngành Công thương.
- Nguồn nhân lực quyết định sự phát triển trong ngành Công thương
Đầu tư phát triển nguồn nhân lực và đầu tư vốn vật chất là những nguồn lực chủ yếu trong sản xuất, kinh doanh, trong đó chất lượng nguồn nhân lực được nâng lên sẽ tạo ra nhiều hơn khả năng sinh lợi của máy móc thiết bị. Hay nói cách khác, nguồn nhân lực được đào tạo, bồi dưỡng có vai trò nâng cao hiệu quả sử dụng vốn và nâng cao chất lượng tăng trưởng trong ngành Công thương. Trong điều kiện ngày nay, khoa học - công nghệ đã trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp thì nguồn nhân lực là điều kiện cơ bản để phát triển mọi lĩnh vực, ngành nghề trong cuộc sống. Đặc trưng của nguồn lực là không bao giờ cạn kiệt và nếu biết cách sử dụng, đào tạo thì nguồn nhân lực ngày càng phát triển. Nguồn nhân lực là tài nguyên vô hạn, quyết định sự phát triển ngành Công thương một cách bền vững.
- Nguồn nhân lực là nhân tố thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu ngành Công thương
Nguồn nhân lực giúp đẩy nhanh tốc độ ứng dụng tiến bộ khoa học - công nghệ vào ngành Công thương. Điều này tạo điều kiện cho chuyển dịch cơ cấu trong ngành Công thương. Cơ cấu ngành Công thương chuyển dịch theo hướng tích cực sẽ yêu cầu khả năng thích ứng cao hơn của nguồn nhân lực cả về trình độ học vấn, trí tuệ, năng lực sáng tạo, trình độ chuyên môn kỹ thuật, kỹ năng nghề nghiệp, thể lực cũng như phẩm chất tâm sinh lý, ý thức, lối sống, đạo đức. Nguồn nhân lực ngoài việc thúc đẩy phát triển ngành Công thương còn thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và tham gia mạnh mẽ vào quá trình hội nhập kinh tế quốc tế.
- Nguồn nhân lực được đào tạo, bồi dưỡng sẽ giúp nâng cao năng suất lao động và tăng thu nhập cho người lao động.
Khi nguồn nhân lực được nâng lên về chất lượng thông qua đào tạo, bồi dưỡng và tích lũy trong quá trình hoạt động thực tiễn, sẽ đóng góp trực tiếp vào tăng trưởng ngành Công thương thông qua những kỹ năng và khả năng sản xuất của người lao động. Nguồn nhân lực được đào tạo càng cao thì có cơ hội tìm được việc làm tốt hơn và ít có nguy cơ thất nghiệp. Ngoài ra, còn có mối liên hệ giữa phát triển giáo dục, đào tạo với mức tăng thu nhập bình quân đầu người và mức tăng trưởng kinh tế ở một số quốc gia, nguồn nhân lực được đào tạo có vai trò rất quan trọng đối với nâng cao năng suất, mức tăng thu nhập và tăng trưởng kinh tế của quốc gia.
- Nguồn nhân lực trong ngành Công thương đóng góp cho sự phát triển bền vững xã hội.
Phát triển nguồn nhân lực trong ngành Công thương trước hết tạo điều kiện cho mọi người có cơ hội tìm việc và nâng cao thu nhập cho gia đình, bản thân và là nền tảng của ổn định xã hội. Thất nghiệp sẽ tác động tiêu cực đến đời sống của người dân, gây ra mất ổn định chính trị - xã hội. Mặt khác, nguồn nhân lực càng phát triển sẽ có sự hợp tác với nhau chặt chẽ hơn, đóng góp nhiều hơn vào lao động sản xuất nói chung và trong ngành Công thương nói riêng. Nếu được đào tạo, giáo dục tốt, sẽ tạo ra sự tin tưởng lẫn nhau và sự tham gia vào các hoạt động chính trị gia tăng và người được đào tạo, có tri thức thích tham gia vào các hoạt động xã hội và ít phạm pháp hơn. Do vậy, góp phần làm giảm sự chi tiêu lợi tức xã hội như trợ cấp thất nghiệp, chi phí điều trị bệnh, chi phí cho việc đảm bảo an ninh trật tự…Như vậy, nguồn nhân lực được đào tạo trong ngành Công thương cũng góp phần phát triển nguồn nhân lực quốc gia và giúp ổn định xã hội.
Ngoài việc chú trọng phát triển nguồn nhân lực trong ngành Công thương thì cần đồng thời phát triển nguồn nhân lực trong tất cả các lĩnh vực khác có liên quan thúc đẩy phát triển xã hội bền vững, phát huy tác động lan tỏa của nguồn nhân lực đối với xã hội.
- Nguồn nhân lực trong ngành Công thương đóng góp cho sự phát triển bền vững về môi trường
Ngành Công thương có đội ngũ lao động được bồi dưỡng, đào tạo sẽ tác động tới việc ứng dụng, đổi mới công nghệ để giảm mức độ tiêu hao nguyên nhiên liệu trong quá trình sản xuất. Đây là điều kiện để giảm mức khai thác tài nguyên thiên nhiên và mức độ rác thải ra môi trường trong lĩnh vực công nghiệp và thương mại. Ngày nay, biến đổi khí hậu và những vấn đề về môi trường đang đặt ra trong cả lĩnh vực công nghiệp và thương mại, đặt ra yêu cầu phải xây dựng các mô hình tăng trưởng xanh. Như vậy, cần phải có những nghiên cứu cơ bản và nghiên cứu ứng dụng được đưa vào thực tiễn, đòi hỏi phải có các nhà khoa học, chuyên gia có đủ phẩm chất về trí tuệ, sức khỏe và đạo đức, được đào tạo về chuyên môn, tay nghề ở mức cao. Do vậy, phát triển nguồn nhân lực vừa là yêu cầu vừa là động lực của phát triển bền vững trong ngành Công thương.
3. Phát triển số lượng, chất lượng và cơ cấu nguồn nhân lực trong ngành Công thương
3.1. Phát triển số lượng nguồn nhân lực
Phát triển số lượng nguồn nhân lực chính là việc gia tăng số lượng và đảm bảo cân đối nguồn nhân lực thông qua hoạt động sản xuất, kinh doanh ngành Công thương. Để tăng số lượng nguồn nhân lực thường được thực hiện thông qua việc tuyển dụng, bố trí và sử dụng nguồn nhân lực. Hoạt động tuyển dụng là quá trình tìm kiếm và lựa chọn đúng người để thỏa mãn nhu cầu lao động và bổ sung cho lực lượng lao động hiện có. Tuyển dụng sẽ giúp tăng số lượng lao động trong ngành Công thương, những người lao động được tuyển dụng cần có kiến thức, kỹ năng và mong muốn phù hợp với các yêu cầu công việc và phù hợp với mục tiêu chiến lược của cơ quan, tổ chức tuyển dụng.
Tuyển dụng có ý nghĩa rất quan trọng đối với tổ chức vì quá trình tuyển dụng ngoài việc cung cấp thêm số lượng lao động cho một tổ chức, còn gia tăng thêm những người có năng lực, phẩm chất và phù hợp với yêu cầu công việc. Cần có kế hoạch tuyển đủ người, đúng người dưa trên tình hình sản xuất, kinh doanh thực tế trong từng ngành, lĩnh vực. Xác định những công việc cần tuyển thêm người, tìm kiếm nguồn nhân lực ở bên ngoài sẽ phụ thuộc vào chính sách cán bộ của cơ quan, tổ chức, nhu cầu và khả năng tuyển chọn, thời gian cho tuyển dụng hay chi phí cho tuyển dụng. Để tuyển dụng được nhiều lao động vào trong một hay nhiều vị trí công việc, tổ chức cần phải đưa ra các chính sách thu hút người lao động như môi trường làm việc, lương, thưởng, các điều kiên đảm bảo sức khỏe và an toàn lao động.
Để thu hút nguồn nhân lực trong quá trình tuyển dụng nhằm gia tăng số lượng nguồn nhân lực, cần chú trọng các điều kiện như cơ hội đào tạo, phát triển cho người lao động sau khi được tuyển dụng. Thực hiện tốt công tác tuyển dụng giúp cho các cơ quan, tổ chức trong ngành Công thương có đủ nguồn nhân lực chất lượng để thực hiện mục tiêu công việc. Việc tuyển dụng lao động còn giúp cho tổ chức có những lao động có kỹ năng, khả năng đủ tiêu chuẩn từ nhiều nguồn khác nhau phù hợp với sự phát triển của tổ chức trong tương lai, quá trình tuyển chọn cũng giúp tổ chức tiết kiệm được chi phí đào tạo lại, và tránh các thiệt hại rủi ro trong quá trình thực hiện công việc. Việc tuyển dụng không chỉ đảm bảo về số lượng phục vụ cho ngành Công thương mà còn đảm bảo nguồn nhân lực có đủ thể lực, tâm lực và trí lực để công việc đạt hiệu quả cao nhất.
3.2. Nâng cao chất lượng nguồn nhân lực
Hoạt động đào tạo, bồi dưỡng nguồn nhân lực là hoạt động quan trọng để nâng cao chất lượng nguồn nhân lực. Đào tạo, bồi dưỡng nguồn nhân lực là phương pháp phát triển nguồn nhân lực được sử dụng nhiều nhất. Khi đầu tư cho đào tạo, các cơ quan, doanh nghiệp mong muốn người lao động có kiến thức, kỹ năng làm việc tốt hơn để đạt năng suất lao động cao hơn. Như vậy việc hoạch định và thực hiện công tác đào tạo phải thỏa mãn được nhu cầu đã xác định, có phân công vai trò và trách nhiệm của những người tham gia, xác định được mục tiêu rõ ràng. Để đào tạo có hiệu quả cao, tổ chức cần tạo ra động lực ở người lao động, cần cho người lao động thấy rõ sự liên quan của việc được đào tào và những cơ hội mà họ sẽ nhận được trong quá trình làm việc thực tế. Các cơ quan, doanh nghiệp cũng cần tạo ra sư khích lệ, động viên trong học tập và áp dụng những kiến thức mới vào công việc. Đào tạo, bồi dưỡng về chuyên môn, kiến thức, kỹ năng chính là phát triển về trí lực cho nguồn nhân lực. Mục tiêu của đào tạo và bồi dưỡng nguồn nhân lực là nhằm sử dụng có hiệu quả nguồn nhân lực hiên có và nâng cao hiệu quả hoạt động sản xuất, kinh doanh thông qua việc giúp người lao động hiểu rõ hơn về công việc, nắm vững hơn nghề nghiệp của mình và thực hiện chức năng nhiệm vụ của mình một cách tự giác hơn, động cơ làm việc tốt hơn cũng như nâng cao khả năng thích ứng của người lao động trong tương lai. Việc giúp người lao động hiểu rõ hơn về công việc của mình giúp cho người lao động thêm yêu công việc, gắn bó với công việc của mình, nâng cao tâm lực của người lao động. Đối với nhân sự mới được tuyển dụng, mặc dù sau quá trình tuyển chọn năng lực làm việc của họ đã phù hợp với yêu cầu công việc nhưng sự phù hợp này chỉ ở mức độ tương đối. Khi phân tích công việc đã cho chúng ta biết những kỹ năng cần cho mỗi công việc cụ thể, và người mới tuyển dụng ít khi có đủ tất cả các kỹ năng yêu cầu, vì thế họ vẫn cần phải được đào tạo thêm một số kỹ năng, tránh sai sót trong quá trình làm việc ngay từ đầu, gây ảnh hưởng đến hiệu quả làm việc. Đào tạo và bồi dưỡng đối với nguồn nhân lực hiện có để nâng cao hiệu quả công việc. Do đó cần có các chương trình đào tạo và đào tạo lại đội ngũ nhân viên, bổ sung cho họ kiến thức, kỹ năng để có thể sử dụng và khai thác những công nghệ được cải tiến và đổi mới đồng thời nâng cao khả năng thích ứng với những thay đổi trong quá trình làm việc. Đây chính là quá trình gia tăng chất lượng lực lượng lao động, tiến trình đào tạo thông qua các bước như phân tích các nhân tố môi trường để xác định rõ nhu cầu đào tạo, thiết lập các mục tiêu cụ thể về chương trình và đối tượng đào tạo, lựa chọn các phương pháp đào tạo thích hợp, thực hiện chương trình đào tạo và cuối cùng là đánh giá chương trình đào tạo. Sự phát triển của ngành công nghiệp, thương mại phụ thuộc nhiều vào việc được đào tạo và bồi dưỡng người lao động. Đây là phương pháp giúp ngành công nghiệp, thương mại đạt hiệu quả cao nhất trong sản xuất, kinh doanh. Khuyến khích và tạo điều kiện cho người lao động học hỏi thông qua những hoạt động đào tạo là hết sức cần thiết. Phát triển nguồn nhân lực thông qua đào tạo và bồi dưỡng chuyên môn nghiệp vụ giúp người lao động làm việc có hiệu quả, cống hiến được tài năng chuyên môn cho sự phát triển chung trong ngành Công thương.
3.3. Hoàn thiện cơ cấu nguồn nhân lực
Hoàn thiện cơ cấu nguồn nhân lực thông qua bố trí và sử dụng có hiệu quả nguồn nhân lực, là quá trình phân bổ nguồn nhân lực hợp lý để khai thác, phát huy hiệu quả năng lực làm việc của người lao động sao cho đạt kết quả cao nhất. Việc bố trí và sử dụng hiệu quả nguồn nhân lực phải phù hợp với yêu cầu nhiệm vụ, chức năng của từng ngành, lĩnh vực cụ thể. Cơ cấu nguồn nhân lực sẽ ảnh hưởng đến đến năng suất lao động cao hay thấp, ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng công việc, tác động đến việc thực hiện kế hoạch sản xuất và kinh doanh trong ngành Công thương. Cơ cấu lao động hợp lý, đạt hiệu quả thì công tác bố trí và sử dụng lao động phải đảm bảo các mục tiêu như: Đảm bảo bố trí lao động đúng người, đúng số lượng yêu cầu đảm bảo cho quá trình sản xuất trong lĩnh vực công nghiệp và thuận lợi trong khâu kinh doanh thương mại. Nếu bố trí nguồn nhân lực có số lượng lớn hơn yêu cầu hoặc thấp hơn yêu cầu đều có thể làm cho quá trình sản xuất, kinh doanh bị gián đoạn, hoặc không hiệu quả. Việc bố trí không đúng người, đúng số lượng vào các vị trí công việc sẽ ảnh hưởng đến chất lượng công việc, đến năng suất và thời gian hoàn thành tiến độ công việc theo kế hoạch. Cần xác định trình độ, kỹ năng, kinh nghiệm thậm chí là số lượng mà phù hợp với chức năng công việc. Đảm bảo bố trí lao động đúng nơi đúng chỗ, đúng thời điểm. Bố trí lao động còn phải đảm bảo việc đúng thời điểm công việc yêu cầu mới đảm bảo được hiệu quả của sản xuất. Khi bố trí sử dụng lao động, cần căn cứ vào mục đích hiệu quả công việc. Tính hiệu quả của việc bố trí sử dụng lao động còn được thể hiện ở chỗ bố trí đúng người, đúng việc, đúng mục tiêu của công việc trong từng lĩnh vực. Tạo động lực thông qua công việc đối với người lao động, công việc được hiểu là những hoạt động cần thiết mà họ được tổ chức và giao cho và họ có nghĩa vụ phải hoàn thành. Nếu người lao động được phân công thực hiện một công việc quan trọng, phù hợp với trình độ chuyên môn, phẩm chất cá nhân và sở thích, họ có những hứng thú trong công việc, có trách nhiệm với kết quả công việc.
TS. Trần Thị Thu Hiền
Phòng Thông tin, Thư viện và Xúc tiến Thương mại - VIOIT