1. Tình hình chung về kinh doanh tuần hoàn
Yếu tố bền vững luôn được quan tâm và là vấn đề cốt lõi đối với sự tồn tại và phát triển của các doanh nghiệp. Kinh tế tuần hoàn hướng tới sự phát triển bền vững trong đó có các mô hình kinh doanh tuần hoàn áp dụng bởi các doanh nghiệp đóng vai trò rất quan trọng. Quá trình chuyển đổi sang kinh tế tuần hoàn cũng như việc ứng dụng các mô hình kinh doanh tuần hoàn yêu cầu có những thay đổi ở cả cấp độ vi mô lẫn vĩ mô.
Viện Nghiên cứu Quản lý Kinh tế Trung Ương - Bộ Kế hoạch và Đầu tư đã tổ chức Hội thảo công bố Báo cáo nghiên cứu: “Mô hình kinh doanh tuần hoàn: Kinh nghiệm quốc tế và áp dụng tại Việt Nam” ngày 19/8/2022, chương trình nằm trong khuôn khổ hợp tác với Đại sứ quán Đan Mạch tại Việt Nam. Hội thảo đã trình bày kết quả nghiên cứu về Sự cần thiết của kinh doanh tuần hoàn và kinh nghiệm quốc tế về mô hình kinh doanh tuần hoàn (KDTH); Thực trạng kinh doanh theo hướng tuần hoàn của doanh nghiệp Việt Nam và các cơ chế, chính sách có liên quan cũng như khuyến nghị các chính sách trong thời gian tới.
Tại Việt Nam, trong Chiến lược phát triển kinh tế xã hội 10 năm 2021-2030 đã đề ra định hướng: “Xây dựng nền kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn, thân thiện với môi trường”, Chiến lược cũng đặt ra nhiệm vụ: “Xây dựng lộ trình, cơ chế chính sách, pháp luật để hình thành, vận hành mô hình kinh tế tuần hoàn” và vừa qua Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 687/QĐ-TTg ngày 07/6/2022 phê duyệt Đề án phát triển kinh tế tuần hoàn tại Việt Nam.
Kinh tế tuần hoàn (circular economy - CE) với những ưu điểm về tính hiệu quả trong sử dụng nguồn lực đã dần thay thế cho mô hình kinh tế tuyến tính truyền thống với đặc trưng thâm dụng nguồn lực, đặc biệt là tài nguyên . Nền kinh tế tuần hoàn là động lực tiềm năng đối với sự phát triển bền vững của các doanh nghiệp, những nhà nghiên cứu và các nhà hoạch định chính sách. Trên cơ sở xây dựng các nội dung về mô hình kinh tế tuần hoàn, hoạt động của các doanh nghiệp được coi là trọng tâm hướng tới mục tiêu do nền kinh tế tuần hoàn đặt ra. Do vậy, mô hình KDTH sẽ là động lực quan trọng cho việc chuyển sang nền kinh tế tuần hoàn. Mô hình KDTH sẽ đóng góp vào việc làm chậm vòng quay của tài nguyên thông qua khuyến khích việc kéo dài vòng đời sản phẩm và việc sử dụng lại các sản phẩm, chấm dứt vòng luân chuyển thông qua việc tận dụng các giá trị còn lại từ các bán thành phẩm hoặc phế thải từ việc đổi mới mô hình kinh doanh và thu hẹp lại các vòng luân chuyển sản phẩm thông qua thiết kế sản phẩm và hiệu quả sản phẩm.
Mô hình KDTH được coi là một trong những mô hình kinh doanh bền vững, sự xuất hiện của thuật ngữ và nội hàm của mô hình KDTH gắn với sự ra đời của kinh tế tuần hoàn và được coi là hệ quả của kinh tế tuần hoàn. Khái niệm về mô hình KDTH được xây dựng trên cơ sở nghiên cứu thực tiễn về các mô hình kinh doanh và các nghiên cứu thực tiễn bao gồm những nghiên cứu về các chuỗi giá trị có mối quan hệ khép kín, hệ thống dịch vụ sản phẩm và hệ sinh thái công nghiệp. Mô hình KDTH hướng tới việc làm chậm, chấm dứt hoặc thu hẹp và khép kín vòng lặp nguyên liêu, duy trì các giá trị kinh tế của sản phẩm, giảm các tác động môi trường và mang lại các giá trị cho doanh nghiệp, người tiêu dùng và các bên liên quan. (Dựa trên Báo cáo Mô hình kinh doanh tuần hoàn: kinh nghiệm quốc tế và áp dụng tại Việt Nam, CIEM - Embassy of Denmark, 2022)
Từ kinh nghiệm của một số nước Châu Âu, Đan Mạch và nhiều quốc gia khác cho thấy kinh doanh theo hướng tuần hoàn đang trở thành một xu hướng trên phạm vi toàn cầu và được coi là một trong những giải pháp quan trọng để thực hiện mục tiêu phát triển bền vững, ứng phó hiệu quả với biến đổi khí hậu và giảm thiểu tác động tiêu cực đến môi trường. Tại nước ta đã có nhiều doanh nghiệp chuyển đổi mô hình kinh doanh theo hướng tuần hoàn trên cơ sở các quy định và chính sách về phát triển bền vững như Chiến lược quốc gia về tăng trưởng xanh; Chương trình hành động quốc gia về sản xuất và tiêu dùng bền vững; Chiến lược sản xuất sạch hơn trong công nghiệp. Trên thực tế có một số doanh nghiệp như Vinamilk, Nestle, Coca Cola, Lagom Việt Nam, Hóa chất Đức Giang… đã nhận thức được về trách nhiệm xã hội và xây dựng các mô hình kinh doanh theo hướng tuần hoàn để đảm bảo cho phát triển bền vững, tuy nhiên nhiều doanh nghiệp hiện nay áp dụng các mô hình kinh doanh tuần hoàn chưa có tính hệ thống. KDTH giúp doanh nghiệp thực hiện tốt hơn trách nhiệm xã hội, thể hiện trách nhiệm của doanh nghiệp đối với xã hội, bao gồm việc đóng góp vào phát triển bền vững, tạo việc làm và thu nhập mới và bền vững, cải thiện điều kiện làm việc và sức khỏe cho người lao động, đổi mới công nghệ trong sản xuất kinh doanh.
2. Vai trò của kinh doanh tuần hoàn
- KDTH đóng vai trò quan trọng, thiết yếu trong việc xây dựng một nền kinh tế bền vững bao gồm nền kinh tế xanh, nền kinh tế tuần hoàn. KDTH giúp giảm nhanh lượng chất thải đang ngày càng lớn từ quá trình tiêu dùng của con người hiện nay. KDTH cũng giúp giảm việc khai thác quá mức tài nguyên đóng góp vào phát triển kinh tế, xã hội, đặc biệt là đạt mục tiêu phát triển bền vững.
- KDTH giúp tăng vòng đời sản phẩm, kéo dài thời gian sả dụng sản phẩm, từ đó giúp giảm giá thành, chi phí cho người tiêu dùng thông qua các hoạt động làm mới, sản xuất lại, sử dụng chất thải của quy trình sản xuất này làm đầu vào cho quy trình sản xuất khác… từ đó đảm bảo cung cấp nguyên vật liệu ổn định, tạo việc làm, tăng lợi nhuận và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế.
- Các doanh nghiệp khi sử dụng mô hình KDTH sẽ đạt được lợi nhuận cao hơn, tăng hiệu quả kinh doanh và giải quyết được các vấn đề môi trường và xã hội. Sử dụng nguồn đầu vào từ hoạt động tái chế giúp các doanh nghiệp giảm bớt sự phụ thuộc vào nguồn nguyên liệu khai thác mới , giúp doanh nghiệp giảm chi phí xả thải ra môi trường. Bên cạnh đó, việc tái chế nguyên liệu yêu cầu công nghệ mới, lao động được đào tạo, có tay nghề cao, từ đó sẽ giúp cho việc nâng cao chất lượng nguồn nhân lực và thúc đẩy đổi mới công nghệ.
- KDTH sẽ giúp các doanh nghiệp có những bước đột phá về công nghệ, đặc biệt là công nghệ cho việc tái sử dụng và tái chế chất thải. Doanh nghiệp sẽ phải tập trung đầu tư máy móc, công nghệ cao, hiện đại phù hợp với quy trình sản xuất hướng theo mô hình KDTH.
- KDTH giúp thay đổi, định hình hành vi của người tiêu dùng, tạo xu hướng tiêu dùng mới theo hướng bền vững, bảo vệ môi trường, an toàn cho sức khỏe người tiêu dùng, tiết kiệm chi phí.
- Các doanh nghiệp khi áp dụng mô hình KDTH sẽ mang lại giá trị cho khách hàng, cho chính doanh nghiệp và tất cả các chủ thể liên quan trong xã hội.
- KDTH giúp doanh nghiệp thực hiện tốt hơn trách nhiệm xã hội, thông qua việc triển khai hoạt động kinh doanh hướng về bảo vệ người tiêu dùng, bảo vệ môi trường sẽ thể hiện trách nhiệm của doanh nghiệp đối với xã hội. Từ đó đóng góp vào phát triển bền vững, tạo việc làm bền vững, cải thiện điều kiện làm việc và sức khỏe cho người lao động.
3. Cơ hội và thách thức đối với mô hình kinh doanh tuần hoàn tại Việt Nam
Cơ hội
- Một là, pháp luật và các chính sách về kinh tế tuần hoàn đã và đang được xây dựng, hoàn thiện như Luật Bảo vệ môi trường, các văn bản hướng dẫn, các quy định pháp luật có liên quan, các quyết định liên quan đến phát triển kinh tế tuần hoàn. Từ đó tạo hành lang pháp lý và các ưu đãi từ chính sách của Nhà nước giúp doanh nghiệp khi thực hiện mô hình KDTH nhằm khuyến khích các doanh nghiệp đẩy mạnh việc áp dụng mô hình KDTH.
- Hai là, hiện nay trên thế giới có rất nhiều quốc gia lựa chọn mô hình kinh tế tuần hoàn trong mục tiêu phát triển bền vững nền kinh tế, đặc biệt là tại các quốc gia phát triển. Các nước này có những quy định, chính sách khuyến khích, hỗ trợ phát triển mô hình KDTH. Do đó có nhiều đánh giá, phân tích và ứng dụng mô hình KDTH cho các nước đang phát triển như Việt Nam học hỏi, trao đổi kinh nghiệm và áp dụng cho các doanh nghiệp Việt Nam.
- Ba là, doanh nghiệp sẽ đạt được nhiều lợi ích mang lại khi áp dụng mô hình KDTH như cơ chế hỗ trợ của Nhà nước, tăng lợi nhuận, tạo ra nhiều việc làm…
- Bốn là, việc ứng dụng mô hình KDTH sẽ giúp doanh nghiệp đi đúng xu hướng chung trong quá trình phát triển khoa học công nghệ và chuyển đổi số hiện nay, phù hợp với bối cảnh diễn ra cuôc cách mạng công nghiệp 4.0.
- Năm là, đóng góp vào tăng trưởng xanh của nền kinh tế khi sản xuất ra các sản phẩm thân thiện với môi trường, giúp mang lại lợi ích cho người tiêu dùng và bảo vệ môi trường hướng đến phát triển bền vững.
Thách thức
- Một là, nhận thức về kinh tế tuần hoàn nói chung và mô hình KDTH vẫn còn rất hạn chế đối với Chính phủ, các doanh nghiệp và người dân. Các doanh nghiệp vẫn chưa thực sự nắm bắt và thực hiện được việc chuyển đổi sang KDTH. Những quy định cụ thể cho mỗi loại hình doanh nghiệp về mô hình KDTH hầu như chưa có.
- Hai là, luật pháp và các chính sách liên quan đến kinh tế tuần hoàn còn chưa thực sự có sự thống nhất, đồng bộ, dẫn đến gây khó khăn cho việc thực thi. Các quy định về kinh tế tuần hoàn tại Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 là rất mới, các luật khác liên quan đã ban hành trước đây chưa kịp bổ sung, thay đổi, hoàn thiện để đảm bảo tính thống nhất, đồng bộ. Ngoài ra, các chính sách liên quan đang trong quá trình hoàn thiện ở cấp Trung Ương và các địa phương. Việc đưa nội dung kinh tế tuần hoàn vào kế hoạch thực hiện, kế hoạch hành động liên quan đến doanh nghiệp vẫn gặp phải nhiều trở ngại do các doanh nghiệp chưa thực sự hiểu và nắm bắt được về kinh tế tuần hoàn cũng như mô hình KDTH.
- Ba là, các doanh nghiệp khi chuyển đổi sang mô hình KDTH phải thay đổi toàn bộ quy trình hoạt động sàn xuất kinh doanh, từ khâu đầu vào nguyên liệu, đến rác thải được thu hồi tái sử dụng, tái chế để tiếp tục trở thành nguyên liệu đầu vào cho hoạt động sản xuất khác, liên kết đến mặt bằng, công nghệ, mạng lưới, chuỗi sản xuất đảm bảo chu trình khép kín. Hiện nay chưa có các chuyên gia chuyên sâu về thiết kế các mô hình KDTH cho các doanh nghiệp, điều này yêu cầu doanh nghiệp phải tự thiết kế và có nỗ lực lớn trong việc hoàn thành một mô hình KDTH hoàn chỉnh.
- Bốn là, việc áp dụng mô hình KDTH cần phải có nguồn vốn lớn đầu tư cho các công nghệ, quy trình sản xuất nâng cao chất lượng sản phẩm và theo hướng tuần hoàn. Tuy nhiên ở nước ta chủ yếu là các doanh nghiệp vừa, nhỏ và siêu nhỏ với nguồn vốn hạn chế thì đây cũng là một thách thức rất lớn khi chuyển đổi sang mô hình KDTH.
- Năm là, các doanh nghiệp khi thực hiện mô hình KDTH đều thiếu nguồn nhân lực chất lượng cao đáp ứng được quy trình sản xuất kinh doanh. Như vậy, yêu cầu đặt ra cho các doanh nghiệp cần phải đào tạo lại và đào tạo mới nguồn nhân lực phù hợp, đáp ứng được yêu cầu của doanh nghiệp khi áp dụng, chuyển đổi sang mô hình KDTH.
Mô hình KDTH là xu hướng phát triển hiện nay cũng như trong tương lai để hướng tới phát triển kinh tế bền vững. Các doanh nghiệp thực hiện mô hình KDTH góp phần đạt mục tiêu xây dựng hệ sinh thái kinh doanh bền vững, duy trì được tốc độ tăng trưởng, đặc biệt trong điều kiện về biến đổi khí hậu và thiên tai đang ngày càng có tác động lớn trên toàn cầu.
TS. Trần Thị Thu Hiền
Phòng Thông tin Thư viện và Xúc tiến thương mại - VIOIT