Một vành đai, Một con đường (OBOR) là siêu dự án bao gồm mạng lưới các tuyến đường bộ, đường sắt, đường ống dẫn dầu, khí đốt, hệ thống cảng biển, cáp quang, mạng lưới viễn thông… kết nối Trung Quốc với phần còn lại của thế giới thông qua hơn 65 quốc gia và vùng lãnh thổ.
Lịch sử và chặng đường mười năm qua
Nhà địa lý học người Đức Ferdinand von Richthofen đã đặt ra thuật ngữ “Con đường Tơ lụa” hay các “Tuyến đường Tơ lụa” vào năm 1877 để dùng cho tuyến đường buôn bán cổ trên bộ xuyên qua vùng Trung Á. Kể từ đó tới nay, rất nhiều tuyến đường kết nối Trung Quốc với thế giới bên ngoài đã được gọi là các “Con đường Tơ lụa” hay các “Tuyến đường Tơ lụa”, bất chấp 01 sự thật rằng lụa không phải là mặt hàng được buôn bán sớm nhất hay được trao đổi nhiều nhất qua các tuyến đường này.
Vào tháng 9 năm 2013, gần một năm sau khi đảm nhiệm chức vụ Tổng Bí thư Ban Chấp hành Trung ương, chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình,trong bài phát biểu tại trường Đại học Nazarbayev (Kazakhstan) kêu gọi hợp tác và phát triển khu vực Á – Âu thông qua sáng kiến “Vành đai Kinh tế, Con đường tơ lụa”.
Một tháng sau, tại Hội nghị Thượng đỉnh ASEAN – Trung Quốc lần thứ 16 diễn ra tại Brunei, nguyên cố Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường đã đề nghị thiết lập “Con đường Tơ lụa trên biển” để cùng nhau thúc đẩy hợp tác và kết nối trên biển, nghiên cứu khoa học cũng như các hoạt động đánh bắt hải sản khác. Ngay sau đó, trong chuyến thăm Indonesia và tham dự Thượng đỉnh Diễn đàn Hợp tác kinh tế châu Á - Thái Bình Dương (APEC) lần thứ 21 tại Bali, trong bài phát biểu trước Quốc hội Indonesia, ông Tập Cận Bình đã khẳng định lại sáng kiến này và nhấn mạnh rằng Trung Quốc sẽ huy động vốn và lực để thúc đẩy mạnh mẽ các quan hệ đối tác biển trong một nỗ lực chung nhằm xây dựng “Con đường tơ lụa trên biển thế kỷ XXI”, tuyến đường trải dài từ vùng ven biển Trung Quốc đến Địa Trung Hải.
“Con đường tơ lụa” gợi lên một quá khứ rực rỡ của việc liên kết thương mại giữa các cảng biển và người dân, các thành phố và các nền văn hóa. Trung Quốc cố gắng khôi phục lại quan hệ thương mại cổ xưa với các nước láng giềng, trải dài từ phía Nam đến phía Bắc, mở rộng ra tới tận phía Đông Địa Trung Hải.
Vành đai kinh tế, Con đường tơ lụa (SREB) và Con đường tơ lụa trên biển thế kỷ 21 (MSR) nhằm kết nối trên bộ giữa Trung Quốc và châu Âu, liên kết với mọi tiểu vùng lớn trên đường đi của nó. Trung Quốc gọi cặp sáng kiến này là "Một vành đai, Một con đường - OBOR" nếu thành công nó sẽ đẩy nhanh sự hội nhập Á-Âu.
Một vành đai, Một con đường (OBOR) là siêu dự án bao gồm mạng lưới các tuyến đường bộ, đường sắt, đường ống dẫn dầu, khí đốt, hệ thống cảng biển, cáp quang, mạng lưới viễn thông… kết nối Trung Quốc với phần còn lại của thế giới thông qua hơn 65 quốc gia và vùng lãnh thổ. OBOR bao gồm hai tuyến chính là “Vành đai kinh tế, Con đường tơ lụa” trên đất liền và “Con đường tơ lụa trên biển thế kỷ XXI”.
“Vành đai kinh tế,Con đường tơ lụa” trên đất liền được bắt đầu từ thành phố Tây An, đi qua 10 thành phố khác của Trung Quốc rồi kết nối với các trung tâm kinh tế, thương mại tại các châu lục Âu-Á như: Almaty (Kazakhstan), Bishkek (Kyrgyzstan), Samarcanda (Uzbekistan), Dushanbe (Tajikistan), Teheran (Iran), Istanbul (Thổ Nhĩ Kỳ), Moscow (Nga), Duisburg (Đức), Rotterdam (Hà Lan) rồi kết nối với điểm cuối của “Con đường tơ lụa trên biển” tại Venice (Italy).
“Con đường tơ lụa trên biển thế kỷ XXI” là tuyến hàng hải kết nối các cảng biển của các quốc gia trải dài từ châu Á sang châu Âu. Bắt đầu từ thành phố Phúc Châu, tỉnh Phúc Kiến, Trung Quốc, “Con đường tơ lụa trên biển thế kỷ XXI” chạy xuống phía Đông qua các nước ASEAN, vượt qua eo biển Malacca, trở về hướng Tây rồi chạy dọc các quốc gia thuộc Ấn Độ Dương và tiếp tục chạy qua khu vực Biển Đỏ và Địa Trung Hải để kết nối với “Vành đai kinh tế, Con đường tơ lụa” trên đất liền tại Venice (Italy).
Trung Quốc nhiều lần khẳng định, OBOR không phải là công cụ địa chính trị.Nó là sản phẩm của hợp tác, nhằm kết nối kinh tế, thúc đẩy sự hợp tác giữa các nước, các khu vực, không chỉ trong lĩnh vực kinh tế mà còn cả văn hóa, xã hội, mang lại lợi ích cho tất cả.Mục tiêu của OBOR là xây dựng quan hệ đối tác chứ không phải là liên minh.
Tháng10/2017,Đại hội Đảng Cộng sản Trung Quốc lần thứ 19 đã đổi tên OBOR thành Vành đai và Con đường (BRI). Cũng tại Đại hội này, BRI được ghi nhận trong Điều lệ Đảng Cộng sản Trung Quốc.
Vành đai và Con đường với “cơ cấu” bao gồm ba thành tố chủ yếu là: (i)Vành đai kinh tế Con đường tơ lụa trên đất liền (SREB); (ii) Con đường tơ lụa trên biển thế kỷ XXI (MSR) và (iii) Con đường tơ lụa kỹ thuật số (DSR).Theo đó :
- Con đường tơ lụa trên đất liền (SREB) bắt đầu từ thành phố Tây An, đi qua 10 thành phố khác của Trung Quốc rồi kết nối với các trung tâm kinh tế, thương mại tại các châu lục Âu - Á như: Almaty (Kazakhstan), Bishkek (Kyrgyzstan), Samarcanda (Uzbekistan), Dushanbe (Tajikistan),Teheran (Iran),Istanbul (Thổ Nhĩ Kỳ), Moscow (Nga), Duisburg (Đức) và Rotterdam (Hà Lan) tới điểm cuối của “Con đường tơ lụa trên biển” tại Venice (Italy).
-Con đường tơ lụa trên biển thế kỷ XXI (MSR) là tuyến hàng hải bắt đầu từ thành phố Phúc Châu, tỉnh Phúc Kiến, Trung Quốc rồi tỏa xuống phía Đông qua các nước ASEAN, vượt eo biển Malacca, trở về hướng Tây rồi chạy dọc các quốc gia thuộc Ấn Độ Dương, qua khu vực Biển Đỏ và Địa Trung Hải để kết nối với Vành đai kinh tế Con đường tơ lụa trên đất liền tại Venice (Italy).
- Con đường tơ lụa kỹ thuật số (DSR) hình thành năm 2015 và được đẩy mạnh phát triển từ tháng 5/2017. Các ưu tiên cho DSR bao gồm các tuyến cáp quang Internet dưới biển kết nối Trung Quốc với châu Á, châu Âu và châu Phi, hạ tầng công nghệ thông tin tiên tiến cho các quốc gia tham gia BRI, bao gồm mạng viễn thông 5G, dữ liệu lớn, thương mại điện tử, thành phố thông minh và hệ thống vệ tinh đa chức năng… Đến nay, DSR có 46 nước tham gia trong số 150 quốc gia BRI. Trung Quốc chi khoảng 79 tỷ USD cho các dự án DSR.
Ảnh: The Conversation
BRI ưu tiên “năm kết nối và ba cộng đồng”, bao gồm : Kết nối chính sách, hạ tầng, thương mại, tài chính và giao lưu nhân dân và Cộng đồng cùng quan tâm, Cộng đồng cùng vận mệnh và Cộng đồng cùng trách nhiệm.
BRI kết nối Trung Quốc với thế giới thông qua mạng lưới các hệ thống đường bộ, đường sắt, đường biển và các tuyến cáp quang dọc theo sáu hành lang: Hành lang kinh tế Trung Quốc - Mông Cổ - Nga (CMREC); Hành lang Á - Âu mới (NELB) đi từ các thành phố ven biển của Trung Quốc đến Rotterdam của Hà Lan và Antwerp của Bỉ; Hành lang kinh tế Trung Quốc - Trung Á - Tây Á (CCWAEC) bắt đầu từ khu tự trị Tân Cương đi qua Trung Á, Vịnh Ba Tư, Địa Trung Hải đến bán đảo Arab; Hành lang kinh tế Trung Quốc - Bán đảo Đông Dương (CICPEC) nối Trung Quốc với các nước ASEAN, gồm Việt Nam, Lào, Campuchia, Thái Lan, Myanmar, Malaysia và Singapore; Hành lang kinh tế Trung Quốc - Pakistan (CPEC) chạy từ Tân Cương, Trung Quốc và kết thúc tại cảng nước sâu Gwadar phía Tây Nam Pakistan; Hành lang kinh tế Bangladesh - Trung Quốc - Ấn Độ - Myanmar (BCIMEC) kết nối hai thị trường lớn Trung Quốc và Ấn Độ với khu vực kinh tế Nam Á, Đông Nam Á và Đông Á.
Để triển khai BRI,Trung Quốc đã thành lập ba thiết chế tài chính, bao gồm Quỹ Con đường tơ lụa (SRF) với số vốn dự tính 40 tỷ USD, Ngân hàng Đầu tư kết cấu hạ tầng châu Á (AIIB) với nguồn vốn 100 tỷ USD và Ngân hàng Phát triển mới (NDB) khởi đầu với số vốn 100 tỷ USD.
Tháng 5/2017, Diễn đàn cấp cao hợp tác quốc tế Vành đai và Con đường lần thứ nhất được tổ chức tại Bắc Kinh. Với chủ đề “Vành đai và Con đường: Hợp tác vì thịnh vượng chung”.Diễn đàn có sự tham dự của lãnh đạo cấp cao 28 quốc gia và tổ chức quốc tế
Diễn đàn cấp cao BRI lần thứ hai được tổ chức vào tháng 4/2019,với chủ đề “Định hình tương lai chung tươi sáng hơn”, có hơn 5.000 đại biểu, đến từ 150 quốc gia và lãnh đạo của hơn 90 tổ chức quốc tế.
Diễn đàn cấp cao hợp tác quốc tế BRI lần thứ ba được tổ chức tại Bắc Kinh, từ ngày 17-18/10/2023, với sự tham dự của hơn 4.000 đại biểu từ hơn 140 quốc gia và 30 tổ chức quốc tế.Đây là cơ hội để vạch ra lộ trình cho tương lai, mở ra kỷ nguyên mới với những lợi ích chung, tình hữu nghị và mối quan hệ giữa các dân tộc, các nền văn minh.
Ts. Huiyao Wang (Đại học Kinh tế Tài chính Tây Nam) trong bài viết đăng trên East Asia Forum, cho biết, tính đến cuối năm 2022, có 150 quốc gia và 32 tổ chức quốc tế đã ký kết hơn 200 văn bản hợp tác liên quan đến các dự án cơ sở hạ tầng chung với Trung Quốc trong khuôn khổ BRI. Italy là nước G7 đầu tiên tham gia BRI (tháng 3/2019) còn Argentina là quốc gia mới nhất ký kết kế hoạch hợp tác để cùng thúc đẩy việc xây dựng BRI (tháng 2/2022).
Đến tháng 8/2023, đã có 215 thoả thuận hợp tác với 155 quốc gia trong khuôn khổ BRI và 32 tổ chức quốc tế. Tổng dân số các quốc gia tham gia BRI chiếm tới 75% dân số thế giới và chiếm một phần hai GDP toàn cầu.
Trong khuôn khổ BRI, cho đến nay, khoản đầu tư lớn nhất từ Trung Quốc là vào Pakistan, với 62 tỷ USD cho các dự án thuộc Hành lang kinh tế Trung Quốc - Pakistan (CPEC). Đây là tập hợp các dự án kết nối quan trọng bậc nhất của BRI ở Nam Á, nối Trung Quốc với cảng nước sâu Gwadar của Pakistan trên biển Arab ở phía Tây Nam và các nước Trung Á ở phía Tây Bắc.
Ở Đông Nam Á, theo phân tích của CFR, các nước khu vực có thể sẽ được hưởng lợi từ BRI thông qua các dòng vốn đầu tư để phát triển cơ sở hạ tầng giao thông, cảng biển kết nối khu vực với thế giới.Giao thương giữa các nước cũng sẽ thuận tiện hơn, tạo động lực để thúc đẩy trao đổi thương mại, đầu tư, tăng sức cạnh tranh của từng nước với các nước trong và ngoài khu vực. Đường sắt do Trung Quốc triển khai đang dần phủ kín khu vực.Đây là một mũi nhọn then chốt, là xương sống để mở rộng phạm vi tiếp cận không chỉ về thương mại mà còn toàn bộ nền kinh tế của Trung Quốc.
Người phát ngôn Uông Văn Bân tại họp báo thường kỳ Bộ Ngoại giao Trung Quốc tháng 10/2022, nêu rõ: Việc xây dựng BRI đã tuân thủ nguyên tắc tham vấn sâu rộng, cùng đóng góp và chia sẻ lợi ích, tuân thủ khái niệm cởi mở, xanh và liêm chính, đồng thời phấn đấu thực hiện các mục tiêu về tiêu chuẩn cao, bền vững và đem lại lợi ích cho người dân, đạt được những kết quả quan trọng.
Peter Cai - nhà nghiên cứu tại Viện chính sách quốc tế Lowy (Australia) nhận xét: Trung Quốc chính là phương án thay thế cho Mỹ ở vai trò người thúc đẩy toàn cầu hóa.
Trong 10 năm qua hàng loạt dự án và chương trình hợp tác trong các lĩnh vực giao thông, năng lượng, kinh tế số, giáo dục, y tế, khoa học công nghệ...đã được triển khai .Sáng kiến BRI đã mở rộng không gian liên kết và kết nối từ lục địa Á-Âu sang châu Phi và châu Mỹ Latinh; không chỉ hình thành các tuyến hành lang kinh tế, các tuyến đường bộ và đường sắt, mà còn đầu tư phát triển năng lượng sạch, hạ tầng thông tin, phát triển nguồn nhân lực, bảo vệ môi trường và hệ sinh thái, giao lưu văn hóa nghệ thuật, trao đổi học giả, kết nối doanh nghiệp. Nhìn lại có thể nói Sáng kiến Vành đai và Con đường đang chuyển từ các dự án cơ sở hạ tầng lớn sang các lĩnh vực ít thâm dụng vốn hơn như công nghệ thông tin và công nghệ sinh học (theo thống kê, đầu tư vào công nghệ thông tin, truyền thông và linh kiện điện tử đạt tổng cộng 17,6 tỉ USD vào năm 2022, cao hơn gấp 6 lần so với năm 2013, khi sáng kiến BRI ra mắt).
Về định hướng hợp tác BRI thời gian tới, Chủ tịch Tập Cận Bình nhấn mạnh 3 nguyên tắc “cùng lên kế hoạch, cùng phát triển và cùng hưởng thành quả” và đề xuất 8 hành động trọng tâm gồm: (i) Thiết lập mạng lưới kết nối đa chiều; (ii) Hỗ trợ xây dựng nền kinh tế thế giới mở; (iii) Thực hiện hợp tác thiết thực; (iv) Thúc đẩy phát triển xanh; (v) Đẩy mạnh đổi mới khoa học và công nghệ; (vi) Tăng cường giao lưu nhân dân; (vii) Thúc đẩy “hợp tác liêm chính” Vành đai và Con đường; và (viii) Củng cố thể chế hợp tác Vành đai và Con đường.
Như vậy, giai đoạn mới của BRI sẽ là giai đoạn kết nối đa chiều của lục địa Á-Âu, là giai đoạn Trung Quốc cùng với các nước thực hiện hiện đại hóa thế giới.Theo đó Trung Quốc sẽ đi sâu hợp tác với các bên trong các lĩnh vực cơ sở hạ tầng xanh, năng lượng xanh, tài chính xanh và giao thông xanh, tăng cường hỗ trợ cho Liên minh quốc tế phát triển xanh BRI và thực hiện nguyên tắc đầu tư xanh trong BRI.Trung Quốc sẽ cùng các bên tạo ra một môi trường phát triển kinh tế số cởi mở, công bằng và không phân biệt đối xử, thúc đẩy sự tích hợp sâu giữa công nghệ số và nền kinh tế thực, thu hẹp khoảng cách kỹ thuật số.Trung Quốc cũng sẽ thúc đẩy sự hội nhập và phát triển sâu rộng hơn giữa nền kinh tế nước này và nền kinh tế thế giới thông qua việc xây dựng BRI,cam kết xây dựng một nền kinh tế thế giới mở, nhằm triển khai Sáng kiến Phát triển Toàn cầu, Sáng kiến An ninh Toàn cầu và Sáng kiến Văn minh Toàn cầu.
Chuyên gia nghiên cứu về Trung Quốc,ông David Sacks của CFR cho biết: “BRI là một trong những chiến lược phát triển quyết đoán và táo bạo nhất của Trung Quốc dưới thời Chủ tịch Tập Cận Bình. Bắc Kinh đã thành công trong việc vẽ lại bản đồ thương mại toàn cầu theo cách lấy Trung Quốc làm trung tâm chứ không phải Mỹ hay châu Âu”.Theo Hội đồng Quan hệ đối ngoại (CFR, Mỹ),hiện Trung Quốc đã chi khoảng 1 nghìn tỷ USD cho BRI và nếu duy trì cho đến khi các kế hoạch của BRI hoàn thành, tổng chi phí cho sáng kiến này có thể lên tới 8 nghìn tỷ USD.
Năm 2023 đánh dấu kỷ niệm 10 năm Sáng kiến Vành đai và con đường (BRI). Sáng kiến này – theo thống kê đã thu hút sự tham gia của hơn 3/4 quốc gia trên thế giới và 32 tổ chức quốc tế, tạo ra 420.000 việc làm và giúp gần 40 triệu người thoát nghèo.
Các dự án mà Trung Quốc gọi là Con đường tơ lụa kỹ thuật số đã nổi lên như một động lực thúc đẩy BRI. Lim Tai Wei, Phó giáo sư tại Đại học Khoa học Xã hội Singapore, cho biết các dự án Con đường tơ lụa kỹ thuật số ngày càng trở nên quan trọng trong những năm gần đây vì một số nền kinh tế mới nổi đã phát triển vượt quá nhu cầu cơ sở hạ tầng cơ bản.
Thách thức và rào cản trong thời gian tới
Một thập kỷ triển khai sáng kiến mang tầm vóc thời đại của Chủ tịch Tập Cận Bình, bên cạnh những thành tựu có tiếng vang lớn, BRI cũng gặp phải những thách thức không nhỏ trên nhiều khía cạnh và bình diện khác nhau.
Girish Luthra thuộc Tổ chức nghiên cứu Observer Research Foundation (Ấn Độ) cho rằng BRI đang phải đối mặt với chỉ trích, như "tích cực liên kết các khu vực khác nhau với chuỗi giá trị lấy Trung Quốc làm trung tâm, không quan tâm đầy đủ đến nhu cầu địa phương, thiếu minh bạch, coi thường chủ quyền, tác động tiêu cực đến môi trường", "tham nhũng và thiếu sự giám sát tài chính hợp lý".
Dư luận cho rằng một số quốc gia tham gia BRI đang phải “cõng” những khoản nợ lớn do vội vã hay thiếu cẩn trọng trong tính toán chi phí xây dựng và quản lý dự án.
An ninh quốc gia và việc duy trì cân bằng địa chiến lược giữa các cường quốc gây ra những mối quan ngại với nhiều nước trong khu vực Đông Nam Á.
BRI cũng đã phải đối mặt với nhiều vấn đề,như thiếu hụt kinh phí và trở ngại chính trị, khiến một số dự án bị đình trệ.
Dự báo cho thấy, Trung Quốc có thể sẽ không đầu tư dàn trải như trước , tập trung hơn vào các dự án có tính khả thi, hiệu quả.
Theo các chuyên gia, bỏ qua những lời “đồn thổi”, BRI vẫn sẽ tiếp tục tồn tại bởi nó đã được ghi nhận trong Điều lệ Đảng Cộng sản Trung Quốc, đồng thời đã, đang phục vụ các mục tiêu chiến lược của Cộng hòa Nhân dânTrung Hoa trong việc vươn tầm ảnh hưởng, khẳng định sức mạnh và uy tín toàn cầu.
Vũ Huy Hùng
Phòng Thông tin và xúc tiến thương mại - VIOIT